22 (413)

136 Tomasz Lisowski

czątku XV w. cerkiew znaczy w zasadzie 'ecclesia', takiego odcienia nie da się odnaleźć w wyrażeniu świętej gnieźnieńskiej cy-rekwie arcybiskup:

My, Jarosław, bożym przeźrzeniem świętej gnieźnieńskiej cyrekwie arcybiskup. Sul.

Tu nacisk położony jest raczej na duszpasterskie przewodnictwo arcybiskupa gnieźnieńskiego poddanym mu wiernym.

Tak została zapoczątkowana dominacja kościoła nad cerkwią w obu znaczeniach, a zwłaszcza w znaczeniu 'ecclesia’. Procesy piętnastowieczne mają bezpośredni wpływ na sposób funkcjonowania obu leksemów w tekstach wieku następnego, a zwłaszcza na recesję z polszczyzny cerkwi.

3. Szesnastowieczny zakres występowania cerkwi (w obu zresztą znaczeniach) ograniczony jest przede wszystkim do przekładów Psałterza (WróbŻołt, RejPs), a więc do tekstów, na których ciąży średniowieczna tradycja translatorska lub też ze względów stylistycznych archaizujących¹ (KochPs²). Poza tym cerkiew 'eccle-sia', obok zresztą kościoła 'ecclesia', można odnaleźć w OpecŻyw (1522)³. Fakt ten nie powinien dziwić, zważywszy na znaczną archaiczność języka tego apokryfu, zwłaszcza jego warstwy leksykalnej⁴.

Odnotowane w SPXVI stosunkowo częste użycie cerkwi 'ecclesia ’ przez Stanisława Orzechowskiego tłumaczyć można jego kresowym pochodzeniem⁵ - na wschodzie staropolska cerkiew 'eccle-sia ’ miała przecież naturalne oparcie w ruskiej terminologii religijnej. Nie będzie więc zapewne błędem, jeśli cerkiew 'ecclesia' w pismach Stanisława Orzechowskiego określimy jako regionalizm, dla użytkowników szesnastowiecznej polszczyzny ogólnej nieco już archaiczny.

Nie do końca jasny jest status cerkwi w Duchownych pieśniach Marcina Lutra w tłumaczeniu Szymona Krofeya (Gdańsk 1586)^{6 7}. Bezwzględną wyłączność cerkwi w przekładzie Krofeya wyjaśnić można przypuszczeniem o jego słowińskim pochodzeniu²³. Dialekt słowiński bowiem znał tylko cerkiew jako leksem oddający znaczenia 'ecclesia', 'templum'⁸, przeciwstawiając się w tym względzie kaszu.bszczyźnie^{9 10} posługującej się li tylko kościo-łent²*. W takim ujęciu cerkiew w tym tekście mogłaby uchodzić za północnopolski, słowiński regionalizm. W zestawieniu z innymi licznymi, ale kaszubskimi cechami gwarowymi polszczyzny Szymona Krofeya taki status cerkwi nieco dziwi. Jej obecność w Duchownych pieśniach może mieć jednak inne, dwuaspektowe uzasadnienie. Po pierwsze - zważywszy na religijny, dostojny, niczym psałterzowy

1

   Archaizacja jest cechą wszystkich szesnastowiecznych przekładów Psałterza, parafrazę J. Kochanowskiego cechuje umiarkowanie w tym zakresie, co nadaje archaizmom w tym tekście zmianę wyszukanego poetyzmu (zob.: M.R.Maye-n o w a. O Języku poezji Jana Kochanowskiego. Kraków 1983 s. 40, 138).

2

   Chciej mnie z rąk srogich wybawić [...], abych twe sprawy mógł sławić w cerkwi twojej wybranej. KochPs.

3

   (...) kogo Cerkiew Krzeicijańska tak wysoko czci i wielbi OpecŻyw.

4

   Por. T. Lisowski. Niektóre wyrazy rzadkie w dwóch wydaniach „Żywota Pana Jezu Krysta" Baltazara Opeca z 1522 r. „Poradnik Językowy" 1990 z. 1 s. 48-57.

5

   J. Z i o m e k. Renesans. Warszawa 1980 s. 203.

6

   Na przykład: Ciebie Cierkiew chrześcijańska wszędzie po świecie wyznawa. W sumie Sz. Krofey aż 10 razy posłużył się cerkwią, odrzucając zupełnie kościół (zob.: H. Kamińska. O języku Szymona Krofeya, autora tłumaczenia „Duchownych pieśni” Lutra z 1586 roku. Cz. 1. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie” 1965 nr 2 s. 128).

7

   Szymon Krofey najprawdopodobniej urodził się w okolicach jeziora Gardno lub Łeba (por. Kamińska, jw.).

8

   Cerkiew (cerki, cerkwi, cerka, cerkiew, cerkwią) zachowała u Słowińców dawne pierwotne znaczenia, rozszerzając je o jeszcze jedno 'nabożeństwo’. Na ten stan rzeczy nie miał wpływu chrześcijański Wschód (R e i c h a n, jw. s. 152-153).

9

   Odnotowano wyjątkowe poświadczenia cerkwi na Kaszubach (cerćev, cerkev) w znaczeniu 'templum' ( R e i c h a n, jw. s. 158-159).

10

   A. H i I f e r d i n g. Ostatni Słowianie na południowym brzegu Morza Bałtyckiego. Tłum. A. Starzyńska. „Gryp* 1921 s. 14 (przyt. za: H. K a m i ń s k a. O języku Szymona Krofeya, autora tłumaczenia „Duchownych pieśni” Lutra z 1586 roku. Cz. 2. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie” 1968 nr 3-5 s. 407). Por. F. L o r e n t z. Slouinzisches Wórterbuch. Bd. 2. St. Petersburg 1912 s. 111; B. S y c h t a. Słownik gwar kaszubskich. T. 1. Wrocław 1967.