264 (37)

264 Część IV

Na uwagę zasługuje może fakt, że sufiks -ek jest w wypadku omawianej grupy rzeczowników zupełnie obojętny na charakter poprzedzającej spółgłoski. Podstawą derywacji jest zawsze temat czasu teraźniejszego odnośnego czasownika niezależnie od tego, czy kończy się na spółgłoskę twardą (purtek), funkcjonalnie miękką (cycek, śmieszek, beczek itp.), czy na spółgłoskę fonetycznie miękką (brójek, rójek, kręcick). Jedynym wyjątkiem jest tylko grzebek. (Por. analogiczniegfttpck z twardym />, choć podstawowy przymiotuikgłwpi ma końcową spółgłoskę tematu miękką).

2. Problem czasowników hipokoryslycznych⁴.1 )o interesujących zagadnień należy sprawa hi pokory stycznych czasowników znanych mi przede wszystkim w liczbie pojedynczej trybu rozkazującego i używanych bodaj wyłącznie przy zwracaniu sic do dzieci, np. batokajsię, chodźkaj, dajkaj, idźkaj- jedzkaj, łapkaj, mówkaj, nieśkaj (ewentualnie z przedrostkiem, np. przynieśkaj, zanieśkaj), pijkaj, piskaj, powiedzkaj, pódźkaj (<pójdźkaj), siedźkaj, siupkaj 'siądź', sióikaj, śpiewkaj, śpij-kai, Irzynikaj, tupkaj, weźkaj, wstańkaj, wyłejkaj, zinźkaj'śpij', zróbkaj itp.

Na pochodzenie tej formacji wypowiedział pogląd I - Zabrocki w swej pracy Gwara Borów Tucholskich (Zabrocki, 1934, s. 115) i przy okazji pewnej recenzji⁰ w czasopiśmie „Slavia Occidentalis" (XIX, Poznań 1948, s. 509). Zabrocki uważa, że typ róbkaj (w Borach Tucholskich rópke) „powstał zapewne jako formacja analogiczna do tematów na-k'pk‘.zaceke, ńeskóke, ńevivlake itp." Od pierwotnego trybu rozkazującego został utworzony czas teraźniejszy, czas przeszły i bezokolicznik. Poza tym również i te rozkaźniki, które dały pocza.tek omawianej formacji, np. skake, urobiły sobie wtórnie postać skakcike, a ona wpłynęła z kolei na powstanie form typu rópkeike. Przedstawione tu tłumaczenie Zabrockiego nie przekonuje i budzi różne wątpliwości. Nie wyjaśnia przede wszystkim, skąd się bierze ekspresywność w typie róbkaj, skoro ani zaczekaj, ani nie skakaj itp. jej nie mają.

Można by wysunąć inną, chyba równie hipotetyczną, koncepcję powstania tej formacji: od rzeczowników typu bójek, brójek, cycek, dydek, grzebek, krzy-czek, lelek, praczek itp. są dość często tworzone i w odniesieniu do dzieci używane czasowniki optatywne, np.

nic bójkaj się - nie bądź bójkiem, nie bój się,

nie brójkaj - nie bądź brójkiem, nie brój,

nie cyckai - nic trzymaj palca w ustach,

nie cyckaj się - nie bądź cyckiem, maminsynkiem,

nie dydkaj się - nie bądź dydkiem, nie baw się przy jedzeniu,

nic grzebkaj się nic bądź grzebkiem, nie marudź, ^{1 2}

nie krzyczkaj - nic bądź krzyczkiem, nic przeszkadzaj swoim krzykiem, nie lelkaj się - nie bądź lelkiem, nic pieść się,

nie pinezkaj nic bądź płaczkiem, nie popłakuj³. (Inne z poprzednio wymienionych rzeczowników, jak beczek, kredek itd., nic mają w znanej mi gwarze odpowiednich czasowników *beczkać, *kręćkać ilp.).

Po pewnym czasie granica morfologiczna nie brójk-aj przesunęła się wstecz, nastąpił nowy podział: nie hrój-kaj. Tak więc pierwotny związek cycek - ajckać. zmienił sic na związek cycać - cyckać. Spowodowało to wtórne wyodrębnienie się elementu -k- jako sufiksu czasownikowego. Nie brójkaj, nie cycka;, nie płaczkai... używane tylko w stosunku do dzieci tym się różniło od normalnych roz-kaźników nic brój, nie cycaj, nie. płacz, że miało charakter opłaty wny, wyrażało żądanie bardziej łagodnie. Gdy poczucie optatywności formacji się umocniło, zwiększył się też zakres jej stosowalności. Obok pierwotnych w tej kategorii czasowników zaprzeczonych wyrażających życzenie negatywne zaczęły leż powstawać opłaty wne czasowniki bez przeczenia wyrażające życzenie pozytywne, np. dajkaj, idźkaj, jedzkaj, pijkaj, weźkaj itp. zamiast normalnych daj, idź, jedz, pij, weź. Związek lej formacji z rzeczownikami typu brójek, cycek mającymi charakter wyzwiskowy został zupełnie zerwany. Podstawą tworzenia stał się tryb rozkazujący czasowników najczęściej w stosunku do dzieci używanych. Sprawa innych form czasownikowych dla tej wybitnie rozkaźnikowej formacji jest dość skomplikowana. Tylko kilka z wymienionych tu czasowników; z tych najczęściej używanych, przybrać może niektóre inne, poza trybem rozkazującym, formy np. bezokolicznik (nic chcesz tego łrzymkać? nic wolno tupkać, musisz tadniezfMŹfcrtć...) czy 2. osobę czasu teraźniejszego (jeszcze nie śpiikasz? ziuźkasz? trzymkasz mocno! zróbkasz to mamusi? itp.), rzadziej 2. osobę czasu przeszłego (loyziuikafaś się? zróbkaleś to?). 'Tworzy się więc tylko te formy, które w rozmowie z dzieckiem mogą być użyte wyłącznie w odniesieniu do niego. \'ie ma zatem mowy o tym, by to była jakaś pełna koniugacja czasowników dcminu-tywnych: jedynie czasowniki częściej używane (ziuźkać) mogą mieć kilka form, a rzadziej używane mają tylko pojedyncze formy trybu rozkazującego.

Ciekawy problem czasowników deminutywnych skomplikować się może przy uwzględnieniu najróżniejszych form z terenu całej Polski, ograniczonych jednak do kilku zaledwie czasowników, np.

baton łkać się, nu nu łkać się, spinkać ze Skoczowa ciesz, (ustnie od mgra Bizonia),

bawulkać się z Zawadowic zaolz. (magazyn SGP PAN),

1

'^ł Zagadnieniu temu poświęciła prol. M. Dłuska artykuł Przyczynek do zbierania potekidi form hipokorystycznych, (Dluska M., 1930, 83-38).

2

Z pracy Oswalda S/.cmerenyi Zwei rr;i%e>i des urslawscheit Verbuni$, Liutks S!aves eł R0-uinaincs. Vol. I, fasc. 1, s. 7—14.

3

" Z SCI’ Karl wynotowałem toż następujące, wyraźnie odrzeczownikowe, czasowniki o podobnej formacji: /. Wielkopolski. Kaszub i ziemi chełmińskiej cludknć 'ssać', dzieckać się 'zachowywać się jak dziecko', klkuć się 'pieścić się', z południowe; Małopolski cackać się H ciućkuć s:ę 'pieścić się itp.' i cyckać 'ssać'. Porównać by też można, co cło formacji, z takimi czasownikami, jak bratać sic. kumać, swatać. stp. panać 'być panem, panować' (por. SW), $>w. jawić i pietrać 'nazywać Janem, nazywać Piotrem' (por. SGP Karl).