26 (452)

wykonywać z nimi najprostsze czynności. Kojarzenie nazwy z tymi przedmiotami może odbywać się kilkoma sposobami:

! sposób. Nauczyciel wprowadza nowy wyraz i sam określa jego znaczenie, posługując się oglądaną przez uczniów rzeczą. Uczniowie słyszą nową dla siebie nazwę (np. czworokąt) bezpośrednio oglądając przedmioty.

II sposób. Nauczyciel wyjaśnia znaczenie nowego słowa za pomocą innych słów, znanych uczniom, np. kwadrat jest to prostokąt o równych bokach.

2.    Tworzenie przedpojęć na podstawie znajomości wewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń. W etapie tym następuje tworzenie się pojęć elementarnych jako uogólnionych wyobrażeń, jeszcze w części obrazowych i werbalnych informacji o cechach zewnętrznych rzeczywistości.

3.    Nabywanie pojęć naukowych. Uogólnianie w tym etapie obejmuje! cechy zewnętrzne przedmiotów i zjawisk, a także stosunki między nimi i całą wiedzę o rzeczywistości. Obejmuje ono takie same momenty jak w kształtowaniu pojęć elementarnych, z. tym jednak, że mogą one wystąpić w różnej kolejności i mieć różny zakres poznawania, ćwiczenia, operowania, wykonywania obliczeń itp. W etapie tym W. Okoń wyróżnia:

a)    zestawienie danego przedmiotu lub zjawiska z innymi w celu wyodrębnienia go. np. zestawienie czworokąta dowolnego z kwadratem i prostokątem,

b)    wyszukiwanie cech podobnych (wspólnych), np. 4 boki i 4 kąty,

c)    poszukiwanie cech różniących (istotnych i nieistotnych), np. 4 boki, ale nie są parami równe i równoległe,

d)    wytworzenie sobie pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii rzeczy, np. czworokąta,

e)    zastosowanie poznanego pojęcia w nowych sytuacjach, np. rysowanie, mierzenie boków, obliczanie obwodów itp.

Kształtowanie pojęć może również przebiegać według pięciu etapów Cz. Kupisiewicza⁶, mianowicie:

1.    Analiza wstępna (zestawienie danego przedmiotu i zjawiska z innymi w celu wyodrębnienia go).

2.    Generalizacja ( wyszukiwanie cech wspólnych dla danych przedmiotów i zjawisk).

3.    Różnicowanie (wyszukiwanie cech różniących dane przedmioty lub zjawiska).

4.    Synteza (zdefiniowanie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości cech określonego przedmiotu lub zjawiska).

5.    Zastosowanie (wykorzystanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach w celu utrwalenia go i wdrożenia do posługiwania się nim w życiu).

Podstawą systemu pojęć oraz ich prawidłowego funkcjonowania w umyśle jest stała gotowość opanowanych pojęć do użycia ich w różnych sytuacjach, wyrażająca się ich operatywnością. Gotowość taką można zapewnić przez: właściwą drogę przyswajania pojęcia, utrwalanie pojęcia i i ozszerzanie jego znaczenia oraz wdrażanie do samodzielności w myśleniu i stosowaniu zdobytej wiedzy w nowych sytuacjach⁷.

1.4.3. Warunki i trudności w kształtowaniu pojęć

Myślenie dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest konkretno—obrazowe i integralnie związane z aktywnością manualną. Przyswajanie pojęć matematycznych musi opierać się na uwzględnieniu tych właściwości z zastosowaniem odpowiednich środków dydaktycznych.

Kształtowanie pojęć u uczniów w klasach niższych przebiega prawidłowo wtedy, jeżeli w procesie uczenia się spełnione są następujące warunki⁸:

I) opiera się na poznawaniu zmysłowym, tj. na spostrzeganiu i wyobrażaniu przedmiotów, ich cech oraz stosunków i zależności między nimi,

'I wiąże się te przedmioty, ich elementy, stosunki i układy ze słowami i uh wala je w wyrażeniach języka,

t| stwarza się warunki do procesu uogólnień, czyli do przyswajania pojęć ogólnych, w \chodząc najczęściej poza dane bezpośrednie,

I) opracowuje się uzyskane treści w spójny system wiedzy,

’<} dostarcza się wielu okazji do sprawdzania i wykorzystania zdobytej wiedzy w działaniu,

ni -.pi/.yja się wartościowaniu i ocenianiu działań,

^fl stwarza się warunki do zapamiętania czynności i rezultatów poznania,

ni uwzględnia się pełną aktywność i samodzielność uczniów.

h łasa 1 stanowi okres kształtowania się W umysłach uczniów podsta-• owyelt pojęć arytmetycznych, które uczniowie muszą tak opanować, aby idy się one podstawą trwałej i operatywnej wiedzy. Stosunki jakościowe n m Imd/ące stopniowo w stosunki ilościowe stanowią w tej klasie treść t -‘d lawowych pojęć matematycznych, takich jak: pojęcie liczby i działania " lun i yc/uego oraz odpowiadających im symboli, cyfr i znaków działań.

51