282 3

niż w innych częściach pagórka prostopadłą do zbocza strugą deszczu. Najmniej opadów otrzymuje część szczytowa wzniesienia (najsilniejszy wiatr). W niektórych przypadkach przy znacznych różnicach wysokości względnej oraz przy powietrzu bliskim stanowi nasycenia parą wodną niewielką rolę może odgrywać adiabatyczne ochładzanie powietrza wznoszącego się po zboczu.

Ze względu na większą prędkość wiatru, mniejszą wilgotność powietrza i przy korzystnych warunkach energetycznych parowanie jest zwykle najwyższe w szczytowych częściach wzniesień. Wyniosłości terenowe różnicują także ilość osadów atmosferycznych, głównie w nocy. Na wierzchowinie średniej wielkości pagórka - w porównaniu z jego podnóżem - liczba dni z rosą jest mniejsza ok. 25%, natomiast przychód wody z osadów rosy jest niższy niemal o połowę.

Interesujące i ważne dane na temat zróżnicowania klimatycznych bilansów wodnych w terenie o urozmaiconej rzeźbie zawiera praca L. Kowanetza (1999). Podaje on m.in., że zarówno w poszczególnych miesiącach, jak i w całym półroczu letnim wysokość wystąpienia linii zrównoważonego bilansu wodnego (P=E₀) zależy od formy terenu. W maju wysokość ta wynosi na wypukłych formach terenu 410 m n.p.m., a na wklęsłych - 520 m n.p.m. W całym półroczu letnim (V-X) wysokości te wynoszą odpowiednio 210 i 250 m n.p.m.

Niżej położone części obniżeń terenowych (dolin i kotlin), a szczególnie ich dna, charakteryzują się podczas dnia wysoką temperaturą powietrza, także ze względu na utrudnioną wymianę turbulencyjną. Jedną z cech topoklimatu (szczególnie kotlin o niewielkim spadku i stromych zboczach) jest bardzo mała prędkość wiatru oraz duży procent cisz. Tereny zaciszne mają Zazwyczaj grubszą pokrywę śnieżną w zimie i większy zapas wilgoci w glebie podczas okresu wegetacyjnego przede wszystkim wskutek zmniejszonego parowania terenowego i intercepcji roślin. Podczas okresu letniego w tych fragmentach terenu zazwyczaj obficie występuje rosa, natomiast wiosną, jesienią i w zimie - szron. Rzeźba terenu wywiera wpływ nie tylko na temperaturę powietrza, ale i na jego wilgotność, bowiem spadek temperatury w obniżeniach terenowych pociąga za sobą równoczesny wzrost wilgotności względnej powietrza. Bardzo wyraźne jest jej zróżnicowanie w dolinach rzecznych. Stwierdzono, że np. w rejonie dolnej Wisły (koło Bydgoszczy) średni niedosyt w okresie wegetacyjnym jest wyższy na wysoczyźnie niż na dnie doliny rzecznej o 16-18%.

Obniżenia terenowe, zwłaszcza głębsze i bardziej strome doliny i kotliny, charakteryzują się wzrostem temperatury minimalnej w nocy w kierunku wierzchowiny. Średnie wartości minimalnej temperatury powietrza w najniżej położonych częściach doliny rzecznej są ok. 2,5 °C niższe niż na wysoczyźnie. Przy szczególnie sprzyjającej pogodzie radiacyjnej różnice między temperaturą powietrza w nocy na wysokości 5 cm nad gruntem na wierzchowinie i przy wylocie wąwozu o szerokości ok. 60 m i głębokości ok. 30 m w dolinie Wisły pod Puławami wynosiły blisko 6,0 °C.

Rys. 10.9. Schemat przenikania wody opadowej (a), wypromieniowania efektywnego (b) oraz rozkładu minimalnej temperatury powietrza w nocy (c) w zagłębieniu terenowym (wg B. Świętochowskiego, 1963)

— 283 —