284 (35)

284 Część V

i M. Wańkowicza (ur. 1892 w Kalużycach na Mińszc/.yżnie). SGP PAN lego przymiotnika nie nolujc. - Por. chlupać 'wylewać się z rozmachem, chlustać';

chrupki 'przy gryzieniu, łamaniu wydający charakterystyczny odgłos', np. chrupki trzask lodu, chrupkie placuszki, chrupkie trzeszczenie świeżego śniegu. Ten z kolei przymiotnik został wynotowany z dzieł pisarzy urodzonych czy to pod Puławami (E. Szelburg-Zarcmbina), czy to w Warszawie (j. Kjsmond); w SGP PAN został on przytoczony z okolic Rzeszowa. - Por. I. chrupać 'wydawać charakterystyczny odgłos przy gryzieniu, łamaniu, kruszeniu się czego';

chtoatki daw. (supi.) 'łatwo chwytający' z zacytowaniem tu A. Naruszewicza (ur. 1733 w Warszawie) i F. Zabłockiego (ur. 1754 na Wołyniu); w tym samym znaczeniu przymiotnik ten jest notowany też w SWil. W SGP PAN chwatki 2. to 'zręczny, zwinny; silny; prędki, szybki, rączy', 3. 'chętny, skory do czego; prędki', np. do roboty ild. - Por. SWil: chwatać 'łapać, sięgać'. Według SGP PAN czasownik chwatać (się) znany jest głównie na Kaszubach i w Słupskiem, sporadycznie też na północnym Mazowszu;

chybki pot. 'chyży, pręciki' z zacytowaniem tu m.in. M. Dąbrowskiej (ur. 1889 pod Kaliszem) i W. Gomulickiego (ur. 1848 w Ostrołęce); w SGP PAN przymiotnik ten jest cytowany z Kociewia i okolic Krosna, też z okolic Sandomierza (w znaczeniu 'chętny, ochoczy...'). - Por. SDor: chybać rząd. a) gwar. 'biec, lecić, pędzić', b) 'chwiać czym, kołysać, poruszać, chybotać';

czepki daw. dziś reg. a) 'chwytny', b) 'silny, krzepki, zdrowy, czerstwy, rześki' z zacytowaniem tu T.T. Jeża (ur. 1824 na Podolu) i 11. Rzewuskiego (ur. 1791 na Wołyniu); w SGP PAN przymiotnik ten został przytoczony (z okolic Tykocina) w znaczeniu 'chętny do każdej pracy, zaciekawiony wszystkim'. -Por. SDor: czepi(ti)ć się. 'chwytać się, przytrzymywać się, zahaczać się; lgnąć';

klejki rząd. 'łatwo klejący się, przylegający do czego; lepki', np. równiny klej-ikie i grząskie; by! mokry i klejki jak węgorz. Przymiotnik ten jest cytowany z J. Iwaszkiewicza (ur. 1894 w Kalniku pod Kijowem) i 11. Sienkiewicza (ur. 1846 w Woli Okrzejskiej na Podlasiu). - Por. 2. kleić się 'być lepkim, kleistym';

lupki rząd. 'dający się łatwo łupać; łupliwy' (brak cytatu). - Por. łupać 4. 'rozbijać na kawałki, rozrąbywać, rozszczepiać, odbijać kawałkami, odłu-pywać'. Por. leż SWil: łupki (v. hipny) 'który się daje łatwo szczepać'.

Warto zwrócić uwagę na rzecz tu może ważną i chyba nieprzypadkową, że szereg wymienionych wyżej za SDor przymiotników na -ki, /. reguły słowotwórczo przejrzystych, jest na ogól cytowanych za pisarzami o „wschodnim" rodowodzie, por. np. chlupki, chwatki, czepki, klejki, kopki. Z. kolei przymiotnik chrupki został zacytowany z pisarzy urodzonych co prawda nic na „wschodzie", lecz np. pod Puławami (E. Szelburg-Zarcmbina) czy w Warszawie (J. Kjsmond), ale w SGP PAN został on przytoczony z okolic Rzeszowa. A przymiotnik łupki wprawdzie w SDor jest bez przykładu użycia, ale poświadczony został w SWil. Czy można by z tego (ostrożnie!) wnosić, że przymiotniki odczasownikowe na -ki są dzisiaj bardziej typowe dla terenów wschodnich? Przytoczony w dalszym ciągu materiał gwarowy i regionalny wydaje się to jakby potwierdzać.

2. Spora część zebranych przeze mnie przymiotników na -ki ma charakter wyraźnie regionalny czy gwarowy. Zostały one zapisane przez różne źródła gwarowe przede wszystkim z terenów „wschodnich" (w szerokim rozumieniu tego słowa), np.

bolki w SGP PAN (za SGP Karł): bolki 'bolący, zadający bolesne ciosy' („Ust. z Litwy") - por. SWil: boleć 1. 'boleśnie się dawać uczuć, ból sprawiać';

chlódki w SGP PAN: 'chłodny' (okolice Ropczyc, woj. rzeszowskie) - por. SGP PAN: chłodzić 'obniżać temperaturę; oziębiać, studzić, ochładzać';

chodki w SGP PAN: 'dobrze, szybko chodzący' (Gołąbek A., 1979 - Degu-cie suwalskie itd.) - por. chodzić;

dawki w SGP PAN: 'trudny do przełknięcia; dławiący' (Gołąbek A., 1979-Degucie suwalskie itd.) - por. dwoić (w SGP PAN m.in.) 'dławić';

łiydki w SGP Karł: 'brzydki' (z Podola) - por. SGP Karł: hydzićsię 'brzydzić się';

jedki w SGP Karł 1. 'smaczny, apetyczny', 2. 'gryzący, kaustyczny', 3. 'chętnie, dużo jedzący (o zwierzętach)' („Ust. z Litwy") - por. jeśę;

kopki w SDor: kopki gw. 'o drodze (gościńcu, ścieżce itp.), śniegu, piasku: taki, przez który trudno przejść, przebrnąć, przekopać się, sypki, grząski' (a więc pierwotnie to najpewniej 'taki, przez który trudno się przekopać', np. śnieg, drogo); w SDor cytat zaczerpnięty z książki Edwarda Pawłowicza pt. Wspomnienia znad Wilii i Niemna, Lwów 1883. Por. też SGP Karł: kopki 'grząski, miękki', np. kopka droga 'piaszczysta, zawiana śniegiem'; toż ustnie z Litwy, z tym ograniczeniem, że się tylko mówi o śniegu - por. SDor: kopać się 'przedostawać się z trudem przez co; brnąć';

łomki 'łatwo łamiący się' (Gołąbek A., 1979 - Degucie suwalskie) - por. SGP Karl: łomać'łamać';

towki 'dobrze łowiący', np. kot (Gołąbek A., 1979 - Degucie suwalskie) por. łowić;

mostki w SDor: daw. dziś gw. 'dający się mazać, natłuszczony, żyzny' -por. SDor: maścić przestarz. a) dziś rząd. 'smarować maścią, oliwą, olejkami itp., namaszczać', b) dziś gw. 'zaprawiać co czym tłustym; krasić';

nioski 'znoszący dużo jaj', np. kura (Gołąbek A., 1979 - Degucie suwalskie) - por. nieść;

pałki w SDor: daw. dziś gw. a) 'łatwo zapalny, palny', b) 'palący się, parzący', np- pałkie pokrzywy) - por. SDor. palić 1. 'rozniecać i podtrzymywać ogień ..., 4. 'piec, parzyć...';

szczepki zob. SWil: 'dający się z łatwością szczepać, łupać, łupny, snadny do szczcpania', też Gołąbek A., 1979: szczepki 'łatwo rozszczepiający się', np. drzewa (Degucie suwalskie) - por. szczepać;

świt ki zob. SGP Karl: 'sprytny, zwinny' - por. SGP Karl: świtać 'biegać prędko, skakać', np. młody koń świta;

lupki zob. Gołąbek A., 1979: 'szybko topiący się, dający wiele tłuszczu', np. słonina (Degucie suwalskie) - por. Gołąbek A., 1979: topić się 'rozpuszczać się';