292 293

„Ludka nie kupiła zabawki, zabrakło jej 40 zł. W cukierni kupiła cukierki, które zjadła w drodze do domu. Na schodach ruchomych położyła teczkę, którą zabrał jakiś chłopiec i rzucił na drugą stronę schodów. Przeżyła przez chwilę utratę własności. W domu wykonywała pracę domową z koleżanką, która powiedziała Ludce, że ktoś ukradł uczennicy klasy III portmonetkę z pieniędzmi. Ojciec Ludki powiedział: „Ładne macie towarzystwo w szkole”. Następnego dnia w szatni szkolnej Ludka widziała, jak dzieci nazywały inną dziewczynkę złodziejką, a Magda płakała. Ludka szybko wróciła do domu. W domu nie było nikogo. Zabrała wszystkie swoje oszczędności ze skarbonki, wymieniła w sklepie na banknot 20 zł. Ludka oddała zgubę koleżance, przyrzekła również wychowawczyni, że nigdy nic spóźni się na lekcje. Magda zaprosiła Ludkę na imieniny swej mamy”.

Po zakończeniu projekcji filmowej rozpoczęła się zbiorowa dyskusja w klasie zmierzająca zarówno do oceny odczytanych opowiadań w związku z eksponowanym na ekranie filmem, jak również do sformułowania sądów wartościujących postępowanie Ludki.

Film dźwiękowy był czynnikiem inspirującym wielostronną aktywność dzieci.

4. ZNACZENIE ŚRODKÓW KONWENCJONALNYCH FUNKCJA PODRĘCZNIKA

. Podręcznik należy do konwencjonalnych środków dydaktycznych stosowanych w nauczaniu¹. Problematyka pedagogiczna podręcznika doczekała się już poważniejszych opracowań^{2 3}. Rozważania dotyczące funkcji podręcznika chciałbym potraktować raczej jako postawienie problemu, w mniejszym zaś stopniu jako wyczerpujące omówienie tego rozległego tematu.

Podręcznik jest jednym z podstawowych narzędzi pracy nauczyciela i dziecka.' Skoro podręcznik jest narzędziem w ręku osoby działającej (w tym przypadku nauczyciela i dzieci), wówczas można omawiać jego funkcję w nauczaniu szkolnym w aspekcie prakseologicznym'.

Każde narzędzie tym bardziej jest użyteczne w określonym działaniu, im bardziej jest „odciążone” od nadmiaru zaprojektowanych dlań funkcji. Innymi słowy: narzędzie ma za zadanie pełnić ściśle określone funkcje w działaniu. Jeżeli dane narzędzie ma równocześnie pełnić odległe od siebie funkcje, wówczas wyłączne lub prawie wyłączne jego wykorzystanie do realizacji przypisanych mu funkcji bywa niejednokrotnie mało skuteczne¹. Trafny więc dobór funkcji dla skonstruowanego i określonego zarazem narzędzie jest podstawowym warunkiem jego skuteczności i ma bezpośredni wpływ na jego strukturę.

< Podręcznik, jako narzędzie pracy nauczyciela i dziecka, powinien być jednym z bardziej ważkich elementów inspirujących i organizujących czynności poznawcze uczniów. Podstawową więc funkcją podręcznika w nauczaniu początkowym jest inspirowanie i organizowanie czynności poznawczych uczniów.¹

i Bardzo ważną sprawą jest dobór i układ treści w podręczniku. Podręczniki zawierają dwie integralnie powiązane ze sobą części, a mianowicie: tekst dotyczący danego zjawiska, zdarzenia itp. oraz polecenia i ćwiczenia związane z opracowywanym zagadnieniem.

Charakter tekstów w podręcznikach dla nauczania początkowego jest różny, zależny od zadań dydaktyczno-wychowawczych określonego zakresu edukacji. Przykładowo: w podręcznikach języka polskiego dominującą (typową) formą doboru tekstów do czytania jest forma tzw. wypisów. Jest to wybór tekstów literackich różnych autorów, uwzględniający poziom rozwoju dzieci w określonym wieku.’

Lektura tekstów zarówno literackich, jak i rzeczowych powinna inspirować dzieci do odpowiednio ukierunkowanych czynności umysłowych i praktycznych. W związku z powyższym tworzy się następującą koncepcję doboru i układu treści podręcznika:

1)    zamieszczanie fragmentów większych utworów literackich z równoczesną sugestią poznania całości zdarzenia przedstawionego w określonej książce (budzenie zainteresowań czytelniczych);

2)    zastąpienie doboru tekstów literackich wykonanych techniką „wypisów” inną techniką, opartą na tzw. „wątkach tematycznych” (przez cały podręcznik „przewija się” niejako kilka fabularyzowanych tematów o dynamicznej akcji);

3)    zastępowanie określonych form wypowiedzi innymi (np. opowiadanie zastąpić sprawozdaniem);

4)    opisy przedmiotów z koniecznością doboru przez dzieci adekwatnej nazwy;

293

1

   Por.: T. Wróbel Współczesne tendencje w nauczaniu początkowym. Warszawa 1975, PWN.

2

   Por.: K. Lech System nauczania. Warszawa 1964, PWN; Z. Mysłakowski Wychowanie człowieka w zmiennej społeczności. Warszawa 1964, Książka i Wiedza; W, Okoń Podstawy wykształcenia ogólnego. Warszawa 1967, Nasza Księgarnia; K. Sośnicki Ogólne założenia podręczników szkolnych. Warszawa 1962, PZWS; Z warsztatu podręcznika szkolnego. Warszawa 1973, PZWS.

3

   Por.: T. Kotarbiński Traktat o dobrej robocie. Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, Ossolineum; T. Pszczółkowski Prakseologiczne sposoby usprawniania pracy. Warszawa 1969, PWN.

' Por.: T. Kotarbiński, op. cit., s. 52-57.