21

dzynarodowego kapitalizmu: coraz znaczniejszą rolę zaczęły odgrywać „korporacje ponadnarodowe”. Mówiąc o tendencjach w gospodarce kapitalistycznej, wspomniałem już o rosnącej centralizacji życia gospodarczego w rękach wielkich firm. Rozwój takich firm w kraju opiera się generalnie na rozszerzaniu ich działalności i interesów na cały świat. Po oddaniu bezpośredniej władzy kolonialnej przez część państw zachodnich korporacje ponadnarodowe zmierzają do przejęcia kierownictwa w gospodarce światowej, zabezpieczając swoje wpływy szczególnie w krajach Trzeciego Świata. W pewnym sensie, oczywiście, nie jest to zjawisko zupełnie nowe: prekursorami korporacji były wielkie monopolistyczne firmy handlowe we wczesnym okresie rozwoju światowej gospodarki kapitalistycznej. Powojenny wzrost kapitalizmu ponadnarodowego cechują jednak pewne wyróżniające właściwości. Korporacje ponadnarodowe są zaangażowane w znacznie szerszym zakresie światowej działalności gospodarczej niż ich poprzedniczki. Osiągają zyski konkurujące z dochodami niektórych państw uprzemysłowionych lub nawet przewyższające je. Jedenaście z dwudziestu czterech krajów OECD ma mniejszy produkt narodowy brutto niż Exxon.

Korporację ponadnarodową można zdefiniować jako związek firm zlokalizowanych w różnych krajach, a połączonych wspólną własnością i przez to posiadających skoordynowaną ogólną strategię działania. Wszystkie korporacje ponadnarodowe mają w określonych krajach zlokalizowane firmy „macierzyste”. Pierwsze miejsce w tej dziedzinie należy bezsprzecznie do Stanów Zjednoczonych, dalsze do Wielkiej Brytanii i Niemiec '. Będąc organizacjami globalnymi, korporacje ponadnarodowe mogą kanalizować swoje zasoby w spo-

' Patrz Robert Gilpin. U.S. Power and ilie Mnliinalional Corporation. London 1976.

sób umożliwiający obejście pewnych ograniczeń, narzucanych przez prawa państwowe. Na przykład: niektóre ogromne wytwórnie samochodów rozwijają zintegrowaną produkcję międzynarodową, co pozwala im czerpać korzyści z różnic kosztów siły roboczej i materiałów w różnych krajach. Ford Escort jest „samochodem światowym”, którego produkcjajest standaryzowana globalnie tak. aby można było swobodnie dokonywać zmian w cyklu produkcyjnym, nie troszcząc się o granice państwowe. Mimo to nie jest bez znaczenia, w jakim kraju zlokalizowana jest iirma macierzysta, ponieważ w nim zapadają najważniejsze decyzje polityczne i do niego kierowany jest zysk. Podział firm macierzystych pomiędzy poszczególne kraje ma zatem silny wpływ na światowy układ akumulacji kapitału.

Całościowe konsekwencje zaangażowania korporacji ponadnarodowych w krajach Trzeciego Świata są przedmiotem wielu dyskusji koncentrujących się wokół problemu, czy podział na narody bogate i biedne pogłębia się czy zanika. Niektóre firmy traktują swoją działalność jedynie jako dalszy etap eksploatacji mniej rozwiniętych krajów na rzecz kapitalistycznego „centrum”. Można przytoczyć wiele przykładów sytuacji, w których firmy ponadnarodowe prowadzą politykę bardzo szkodliwą dla krajów biedniejszych. W ciągu ostatnich dwudziestu lal firmy zachodnie przeprowadziły na przykład w kilku ubogich krajach zmasowane kampanie reklamowe w celu zachęcenia matek do karmienia niemowląt mlekiem w proszku i innymi odżywkami. Wynikiem promocji było rozpowszechnienie sztucznych pokarmów zamiast karmienia piersią, co okazało się bezpośrednią przyczyną znacznego wzrostu śmiertelności niemowląt. Mleko ludzkie ma nie tylko niższy poziom bakterii niż produkty mleczarskie, ale również wykazuje krótkotrwałe właściwości przed wzakaźne oraz zapewnia długotrwałą obronę immunologiczną przeciwko wielu chorobom.

165