23

tradycja myśli nie stworzyła bowiem w miarę adekwatnych interpretacji tych zjawisk. Na pierwszy rzut oka wydaje się to dość nieprawdopodobne. Okres powstawania „światowej gospodarki kapitalistycznej” w ciągu minionych trzech stuleci był przecież czasem, w którym państwo narodowe stało się na całym świecie dominującą formą wspólnoty politycznej. Ekspansja kapitalizmu. zapoczątkowana w XVI wieku, była ściśle związana z siłą militarną — zwłaszcza morską — Zachodu. Nacjonalizm okazał się najważniejszym czynnikiem oddziaływania na współczesny świat, obejmując swym zasięgiem ruchy polityczne od faszyzmu do lewicowego radykalizmu. Agresja i przemoc osiągnęły w XX wieku niespotykany dotąd impet, o czym świadczą dwie wojny światowe i planowe unicestwianie milionów ofiar w innych wojnach. Okrucieństwa te są zazwyczaj przemilczane przez socjologów, niezależnie od ich przekonań w innych kwestiach.

Jak mogło dość do takiej sytuacji? Za jeden z powodów można uznać wspomniany w rozdziale 4 akademicki podział pomiędzy socjologią a naukami politycznymi, który analizę państwa przypisuje tej drugiej dziedzinie. Tak naprawdę jednak analiza państwa w naukach politycznych jest bardzo niepełna, dotyczy przede wszystkim wewnętrznego ustroju demokracji lub gospodarczej roli państwa. Przywołana wcześniej literatura na temat „rozwoju niedorozwoju” ma zasadnicze znaczenie jako próba wyjaśnienia powstania nowoczesnego systemu światowego. Większość autorów zajmuje się jednak prawie wyłącznie płaszczyzną gospodarczą, jakby jedynymi znaczącymi czynnikami w systemie światowym były produkcja i wymiana dóbr. Chcąc zrozumieć, skąd wziął się nacisk na te właśnie aspekty, musimy spojrzeć wstecz na intelektualne dziedzictwo pozostawione socjologii przez późny wiek XVIII i XIX. Zarówno teoria społeczeństwa przemysłowego, jak i marksizm były owładnięte ideą, że rozwój nowoczesnego przemysłu wprowadzi pokojowe stosunki wymiany gospodarczej w miejsce militarystycznego porządku feudalizmu. Uważano, że główne formy konfliktu mają charakter ekonomiczny i w każdym przypadku zostaną przezwyciężone — dla jednych przez dojrzewanie samego indusl-rializmu. dla drugich w procesie rewolucji socjalistycznej. W żadnej z tradycji nie dostrzegano integralnego związku pomiędzy nowoczesnym państwem a wywieraniem militarnej przemocy lub sprawowaniem administracyjnej kontroli nad określonym obszarem. Nie było zatem mowy o państwie narodowym pozostającym w stosunkach potencjalnego lub aktualnego antagonizmu względem innych państw narodowych. Również Marks nie przewidywał szczególnie znaczącego oddziaływania ideałów nacjonalizmu w epoce współczesnej, choć — paradoksalnie — uczucia nacjonalistyczne odegrały ważną rolę stymulującą w kilku ważnych dwudziestowiecznych rewolucjach wprowadzających rządy marksistów.

Aby zrozumieć powstanie nowoczesnego państwa narodowego, musimy wyobrazić sobie początki kapitalizmu na tle warunków społecznych istniejących wpośrcdniowicczncj Europie. Europa w XVI wieku stanowiła sieć małych państewek, których system obejmował zmieniające się układy, sojusze i konflikty. Choć nie był to może konieczny warunek pojawienia się kapitalizmu, istnienie systemu państwowego umożliwiło jego ekspansję. Nie były to jeszcze państwa narodowe. Państwo narodowe można zdefiniować jako zespół instytucji władzy politycznej, w którym przywódcy społeczeństwa skutecznie monopolizują kontrolę nad środkami przemocy (armią i policją), przy czym owa kontrola jest główną sankcją wspomagającą zarządzanie na ściśle określonym obszarze. Państwa europejskie w XVI wieku nic były w tym sensie państwami narodowymi; większość miała dość płynne granice i nie posiadała scentralizowanego aparatu państwowego, który dopie-

169