2

Ideologia a edukacja

Rozdział ten stuży jako wstęp do kolejnych partii tekstów, w których będę omawiać poszczególne ideologie oraz pokażę, jak zaważyły one na programach politycznych oraz koncepcjach edukacyjnych. Począwszy od XVIII wieku, czyli epoki oświecenia, różne ideologie stają się narzędziem kształtowania i propagowania idei społecznych, politycznych, ekonomicznych i edukacyjnych. W każdej z wielkich rewolucji -amerykańskiej w 1776 roku, francuskiej w 1789 roku, bolszewickiej w 1917 roku oraz chińskiej rewolucji komunistycznej w 1949 roku - dużą rolę odgrywał czynnik ideologiczny. Ideologia ma ogromne znaczenie dla edukacji, Zarówno formalnej, jak i nieformalnej. Konkretna postawa światopoglądowa, na przykład liberalizm, konserwatyzm, socjalizm czy faszyzm, zawiera w sobie pewien model obywatela - ideologiczny portret osoby, która spełnia pożądane kryteria. Taki wizerunek uwzględnia aspekt historyczny, socjologiczny, polityczny i ekonomiczny. Dobrymi sposobem na reprodukowanie czy formowanie osób o preferowanych cechach jest dla ideologa edukacja. Wykorzystuje on nieformalne źródła edukacji, a zwłaszcza środki masowego przekazu - prasę, film, radio i telewizję - jak również formalne instytucje oświatowe, a konkretnie szkoły. Szkoła powiela ideologicznie poprawny prototyp, realizując oficjalny, jasno sprecyzowany program nauczania oraz stwarzając specyficzne środowisko (które można nazwać ukrytym programem nauczania).

Od czasu powstania współczesnego państwa narodowego ideologia odgrywa istotną rolę w formułowaniu zasad polityki wielu dziedzin życia publicznego - ekonomii, nauki, technologii i edukacji. Polityka oświatowa oraz programy i praktyczne działania, które z niej wynikają, mają bezpośredni wpływ na nauczanie.

Zanim w dalszej części rozdziału przedstawię bardziej złożoną definicję ideologii (uwzględniającą punkt widzenia autora), na potrzeby wstępnych rozważań objaśnię, jak ten termin jest powszechnie rozumiany. Ideologię często definiuje się jako charakterystyczny dla jakiejś grupy, oparty zazwyczaj na interpretacji jej przeszłości system przekonań, który dostarcza wytycznych do podejmowanych przez tę grupę działań¹. Podłoże, na którym kształtują się zbiorowe przekonania, stanowią przede wszystkim warunki historyczne, społeczne, polityczne i ekono-

IDEOLOGIA A EDUKACJA

143

miczne, a nie system metafizyczny, który' z reguły nic ogranicza się do kontekstu kulturowego. Ideologiczna wykładnia przeszłości sugeruje, że minione wydarzenia wpłynęły na obecną sytuację jednostki i grupy w określony sposób. Na jej podstawie formułuje się teorię przemian społecznych, która ma pomóc w przewidywaniu dalszych etapów rozwoju społeczeństwa. Ideologie mają charakter normatywny, ponieważ zawierają dyrektywy, na których mogą się oprzeć twórcy programów politycznych, pragnący nadać procesom społecznym pożądany kierunek².

Chociaż zdarzały się próby stworzenia ideologii, która wykraczałaby poza konkretny kontekst kulturowy, uniwersalizm takich koncepcji jest z reguły pozorny - niezależnie od tego, jak głęboko ich autorzy są przekonani, że zdołali nadać konkretnej interpretacji przeszłości wymiar ogólny. W istocie określone dziedzictwo kulturowe będące udziałem zbiorowości, na której grunt przeszczepia się daną ideologię, często przyczynia się do znacznego przekształcenia owej ideologii. Na przykład marksizm w Chinach i spowodowane nim przemiany polityczno--społeczne w dużej mierze były determinowane przez spuściznę kulturową tego kraju oraz warunki środowiskowe (geograficzne, polityczne, społeczne i ekonomiczne).

Ideologia nie ogranicza się jedynie do formułowania teorii ma mobilizować do działania, dostarczając dyrektyw postępowania w sferze politycznej, społecznej, gospodarczej i edukacyjnej. Ponieważ zinstytucjonalizowane wychowanie, zwłaszcza nauczanie, wykorzystuje się jako narzędzie służące do realizowania tej polityki, edukacja znajduje się pod przemożnym wpływem ideologii.

Ideologia stanowi teoretyczne uzasadnienie poglądów, dążeń, programu i działań określonej zbiorowości. Zamiast do specyficznych interesów jednostki czy grupy, uzasadnienie ideologiczne zazwyczaj odwołuje się do autorytetów i dostarczanych przez nie wzorców, które łatwiej dają się uogólnić, a co za tym idzie wykorzystać. Źródłem argumentów na poparcie programów i działań politycznych bywają często mity lub historia.

Ideologie wykorzystuje się również po to, by usprawiedliwić i usankcjonować konkretny układ sil panujący w społeczeństwie podzielonym na grupy kierujące się odmiennym interesem. Na przykład w nazistowskich Niemczech w latach 1933 -1945 politykę edukacyjną opierano na oficjalnej ideologii narodowego socjalizmu. Wiązało się to ze skrajnym segregacjonizmem i pozbawieniem Żydów, socjaldemokratów oraz liberalnych i religijnych przeciwników hitlerowskiego reżimu prawa do edukacji. Obecnie w Stanach Zjednoczonych obserwuje się odejście od segregacjonizmu. Celem polityki edukacyjnej jest zapewnienie większego dostępu do edukacji Afroamerykanom, rdzennym Amerykanom, Latynosom, kobietom i osobom niepełnosprawnym -wszystkim tym, którzy w przeszłości byli pozbawieni możliwości kształcenia się.

Ideologia odgrywa we współczesnym wychowaniu podobnie istotną rolę, jak tradycyjnie oddziałujące na nią dyscypliny - filozofia, psychologia i socjologia. Od czasów oświecenia, czyli od XVIII wieku, pojedynczy ludzie i cale społeczeństwa żyją w święcie zdominowanym przez ideologię. Po tym, jak społeczno-polityczni teoretycy oświecenia, insurgenci z amerykańskich kolonii oraz rewolucjoniści francuscy zburzyli abso-lutystyczny porządek, ludzie - najpierw na Zachodzie, a później na całym święcie - byli świadkami narodzin różnych ideologii. Śledzili także walkę, którą toczyły one o to, by zapewnić sobie lojalność pojedynczych obywateli, grup i całych narodów. Gdy do-

1

• Pionierską analizę ideologii w ujęciu socjologicznym można znaleźć w: K. Mannheim, Ideology and Utopia, New York: Harcourt. Brace 1936. Analiza związków ideologii z edukacją zob. R. PraUc, Ideology and Education, New York: David McKay 1977, s. 15-67.

2

Definicję ideologii zob. The Elid uf Ideology Debale, red. Ch. J. Waxman, New York: Simon & Shnster 1969. s. 186, 283, 320.