2

140 ADAM LITYŃSKI

przygotowywał pierwsze wybory do konstytuanty, a ta miała uchwalić konstytucję określającą ustrój państwa. Zanim do tego doszło, bolszewicy^{1 2} dokonali zamachu, obalając Rząd Tymczasowy premiera Aleksandra Kiereńskiego³ i sami przejęli władzę w stolicy - Piotrogrodzie. Była to tzw. rewolucja październikowa, w historii ZSRR oficjalnie nazywana Wielką Socjalistyczną Rewolucją Październikową. Rozpoczął się trwający do 1921 r. włącznie okres wojny domowej.

Władze bolszewickie⁴ od początku całkowicie odrzuciły dawne prawo i zdecydowały tworzyć nowe prawo od początku, ex nihilo, w zakresie prawa sądowego, wspierając się pierwotnie głównie na rewolucyjnej świadomości i rewolucyjnym sumieniu ludzi prawo to stosujących. „Pogarda Lenina dla prawa znalazła wyraz w jego poglądzie, że każde państwo jest w istocie klasową dyktaturą, dyktatura zaś to »nic innego jak władza niczym nie ograniczona, nie skrępowana żadnymi prawami, absolutnie żadnymi przepisami« (W. I. Lenin, Dzieła, t. 10, s. 239). Szło to o wiele dalej niż zwykła teza marksistów, że państwo i prawo są narzędziami ucisku klasowego. Zasadniczym sensem koncepcji Leninowskiej jest negacja rozpowszechnionego mniemania, że prawo stanowi nieodzowny element państwowości. Lenina nie zadowalało twierdzenie, że władza państwowa stoi faktycznie ponad prawem, jako że każde prawo jest nakazem tych, którzy są u władzy; dodawał, że posiadacze władzy politycznej mogą całkowicie obejść się bez prawa, że nie istnieje żadna konieczność nadawania ich nakazom formy prawnej”⁵. Utopijna wizja społeczeństwa bez prawa nie została zrealizowana; po rewolucji nie nastąpiło zniesienie prawa, ale pozostał instrumentalny stosunek do prawa⁶.

Przewodnią myślą w sferze prawa w ogóle, w początkowym okresie po przewrocie z jesieni 1917 r., było nie stabilizowanie nowego prawa, które winno się było rozwijać dynamicznie w oparciu o dekrety rewolucyjnego rządu oraz o rewolucyjną świadomość ludowych sędziów. Celowość odrzucenia myśli kodyfikacyjnej wyrażał wówczas nawet skłaniający się ku prawniczemu pozytywizmowi czołowy radziecki prawnik Piotr Iwanowicz Stuczka [Petris Stuczkas], czemu dał wyraz m.in. w opracowanych przez siebie Przewodnich zasadach prawa karnego (z grudnia 1919 r.). Inny ówcześnie wybitny prawnik radziecki, Aleksandr Grigoriewicz Gojchbarg, twórca kodeksu rodzinnego twierdził, że w socjalizmie istnieć będzie przede wszystkim prawo niepisane, a kodeksy są jedynie uregulowaniem przejściowym na drodze do socjalizmu. Cechą charakterystyczną bolszewickich kodeksów miała być - według Gojch-barga - ich krótkotrwałość, czyli odwrotnie aniżeli w systemach burżuazyjnych.

Ze wspomnianą poprzednio Leninowską pogardą dla prawa, z nihilizmem prawnym, korespondowała pogarda dla burżuazyjnych pojęć niezawisłości sądownictwa i sprawiedliwości proceduralnej. Żadne prawo nie miało bronić tych, których należało pokonać i zniszczyć (M. Kornat).

Od Lenina pochodziła teza ideologiczna, że w społeczeństwie socjalistycznym nie ma przeciwstawności między interesami jednostki i społeczeństwa, a wręcz przeciwnie - istnieje w tym zakresie jedność. Ponadto - według niego - w ustroju tzw. socjalistycznym nieuzasadniony jest podział na prawo publiczne i prywatne. W 1922 r. Lenin tak kreślił zadania radzieckiego resortu sprawiedliwości: „[...] zadaniem jest stworzenie nowego prawa cywilnego, a nie przyswajanie sobie starej, burżuazyjnej koncepcji prawa cywilnego (czy też raczej pozwalanie, aby oszukiwali nas starzy i głupi prawnicy burżuazyj-ni, którzy tak właśnie postępują) [...]. Nie ma dla nas nic »prywatnego«, wszystko w dziedzinie gospodarczej jest dla nas rzeczą publicznoprawną, a nie prywatną. [...] Stąd konieczność szerszej ingerencji państwa w sferę »stosunków

1

W1913 r. został merem Moskwy, nie zatwierdził go jednak rząd. Przez cały czas pozostawał w legalnej opozycji do caratu. W okresie marzec-lipiec 1917 r. był premierem i ministrem spraw wewnętrznych Rządu Tymczasowego. Po zwycięstwie bolszewików wyjechał najpierw do USA, a następnie osiadł w Paryżu, gdzie zmarł.

2

   Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji założona została w 1898 r. na zjeździe w Mińsku. Szczególnie ważną rolę w jej skonsolidowaniu i opracowaniu programu miała założona (1900) przez Lenina gazeta „Iskra”. II zjazd SDPRR (Bruksela-Londyn 1903) w toku ostrych dyskusji uchwalił program partii, ale owe dyskusje doprowadziły do powstania dwóch nurtów: bolszewików i mienszewików; ich ostateczne zerwanie nastąpiło w 1912 r., kiedy to na konferencji w Pradze wybrano wyłącznie bolszewicki Komitet Centralny z Leninem na czele. Bolszewicy występowali odtąd jako SDPRR(b). Partia była oparta na silnej centralizacji i ostrej dyscyplinie wewnętrznej. W programie bolszewików znalazło się m.in. przekształcenie przyszłej rewolucji burżuazyjnej w Rosji w rewolucję socjalistyczną, co - jako pogląd niemarksistowski - odrzucane było przez większość teoretyków europejskiej socjaldemokracji wobec znacznego zacofania ekonomicznego i społecznego Rosji. W marcu 1918 r. na III zjeździe nastąpiła zmiana nazwy partii na Rosyjską Komunistyczną Partię (bolszewików), a na zjeździe w 1925 r. - na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) [WKP(b)J, która to nazwa używana była do 1952 r.; w latach 1952-1991 była to Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego [KPZR).

3

   Aleksandr Fiodorowicz Kiereński (1881-1970) - polityk, prawnik, adwokat w Petersburgu, znany obrońca w procesach politycznych, eserowiec (formalnie w partii od 1917), poseł do IV Dumy Państwowej (1912), więziony (8 miesięcy w 1913 r.), wiceprzewodniczący Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich: od marca 1917 r. minister sprawiedliwości w rządzie księcia Lwowa; zwolennik dalszego udziału Rosji w wojnie; minister spraw wojskowych i marynarki; od lipca 1917 r. premier Rządu Tymczasowego; po puczu Korniłowa objął także stanowisko naczelnego wodza. Miał być silnym człowiekiem nowego rządu, co się nie sprawdziło: był niezdecydowany, nie miał programu ani zaplecza politycznego. Tuż przed bolszewickim przewrotem październikowym wyjechał z Piotrogrodu i następnie bezskutecznie próbował zorganizować na północy wojska do walki z bolszewikami. Od 1918 r. był aktywny na emigracji, najpierw w Paryżu, a od 1940 r. w USA, gdzie napisał szereg książek. Pod koniec życia chciał wrócić do Rosji, ale władze radzieckie mu odmawiały. Zmarł w USA.

4

   Bolszewicy: 1898-1912 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji; 1903 rozłam na mienszewików i bolszewików; 1912 bolszewicy utworzyli samodzielną Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji (bolszewików); kolejne nazwy to: 1918-1925 Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików); 1925-1952 Wszechzwiązkową Komunistyczna Partia (bolszewików); 1952-1991 Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego; 1991 rozwiązana, względnie zdelegalizowana, w byłych republikach byłego ZSRR.

5

   A. Walicki, Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s. 328-329; zob. też idem, Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu [przekład przejrzany przez autora], Warszawa 1995, s. 104.

6

   M. Kornat, Bolszewizm - totalitaryzm - rewolucja - Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918-1939), t. 1, Kraków 2003, s. 209.