4

144 ADAM LITYŃSKI

Pierwszy z dokumentów - Deklaracja - ogłaszała państwo republiką rad delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich. Wprowadzała obowiązek pracy, recypowany następnie w konstytucji RSFRR z 1918 r. oraz w kodeksie pracy z 1918 r.

Drugi z dokumentów w istocie potwierdzał stan dotychczasowy, tzn. istnienie 3 centralnych instytucji w istocie mających władzę ustawodawczą:

-    Zjazdu Rad,

-    jego Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego,

-    Rady Komisarzy Ludowych.

Obok Lwa Trockiego¹⁰ i Jakowa Swierdłowa¹¹, prace nad konstytucją prowadził również Stalin, który zgłosił własny, niezwykle lakoniczny, projekt, składający się ze wstępu i z 3 punktów. Pojawiły się rozmaite projekty. Lenin nie brał udziału w opracowywaniu projektu aż do czasu tuż przed skierowaniem projektu do WCKW. Wówczas Lenin powołał specjalną komisję do ostatecznego przygotowania projektu i sam stanął na czele tej komisji.

1.2. Konstytucja z 10 lipca 1918 r.

Konstytucja RFSRR została przyjęta na V Nadzwyczajnym Zjeździe Rad 10 lipca 1918 r. Jej uchwalenie znalazło się dopiero w czwartym punkcie porządku obrad, min. po sprawach zaopatrzenia w żywność oraz zorganizowania Armii Czerwonej; prawdopodobnie miało to zapobiec dyskusji. Dyskusja była też niewielka. Konstytucja weszła w życie niezwłocznie po jej uchwaleniu.

¹⁰ Lew Trocki (właściwe Lew Dawidowicz Bronstein) 1879-1940, rewolucjonista, ideol og, działacz polityczny. Urodzony w rodzinie żydowskiej na Ukrainie, wcześnie włączył się do działalności rewolucyjnej. Na emigracji zamanifestował swe samodzielne stanowisko, gdy w 1903 r. sprzeciwił się leninowskiej koncepcji partii jako scentralizowanej i zdyscyplinowanej siły rewolucyjnej. W 1905 r. po powrocie do Rosji Trocki wziął czynny udział w rewolucji. Po aresztowaniu udało mu się uciec do Europy Zachodniej. Jako emigrant był nadal aktywny, tworząc wówczas własną koncepcję rewolucji socjalistycznej, nazwaną później teorią permanentnej rewolucji. Przywódca powstania zbrojnego w październiku 1917 r., twórca Armii Czerwonej, jeden z autorów zwycięstwa w wojnie domowej 1917-1921, współtwórca obozów koncentracyjnych, zwolennik skrajnie radykalnych i bezwzględnych rozwiązań społecznych, wybitny ideolog komunistyczny. Według jego teorii permanentnej rewolucji, jedyną dopuszczalną strategią rewolucji miała być walka zbrojna ogarniająca cały świat. Po śmierci Lenina w latach 1924-1926 Trocki stworzył z własnych zwolenników poważną siłę w łonie partii; otwarty konflikt ze Stalinem skończył się w 1927 r. przegraną Trockiego. Został on usunięty z władz partii, a w rok później internowany do Kazachstanu i w 1929 r. wydalony z ZSRR. Do 1940 r. przebywał w Turcji, Francji, Norwegii i Meksyku. Tam też został zamordowany przez agenta radzieckiego, który przeniknął do jego otoczenia.

” Jaków Michajłowicz Swierdłow (właściwie Jeszua Solomon Moszewicz) 1885-1919, ur. w Nowogrodzie; przerwał naukę w gimnazjum. Od 1901 r. członek SPRR, a od 1912 r. członek KC; trzykrotnie skazywany na zsyłkę. Jeden z kierowników wojskowej organizacji przejęcia władzy. Po ustąpieniu Kamieniewa (21.11.1917) przewodniczący WCKW, czyli jak gdyby głowa państwa. Faktyczny twórca radzieckiego aparatu państwowego. Współautor i wykonawca głównych decyzji komunizmu wojennego, maksymalizacji terroru, inicjator i autor dekretu o „czerwonym terrorze". Bezpośrednio odpowiedzialny za zamordowanie byłego cara i jego rodziny w Jekatierinburgu (w 1924 r. przemianowanym na Swiedłowsk). 24.01.1919 r. zredagował decyzję o likwidacji kozactwa: „Przeprowadzić masowy terror przeciwko bogatym kozakom, likwidując ich całkowicie”. Zmarł 13.03.1919 roku w Moskwie w wyniku komplikacji pogrypowych.

Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego weszła do konstytucji jako jej część pierwsza. Konstytuowano system federacyjny. Reżim określono jako dyktaturę proletariatu i biednego chłopstwa. Kilka rozdziałów zawierało przepisy o charakterze propagandowym: potępiały cywilizację bur-żuazyjną; jako cel RFSRR określały likwidację wyzysku. Niektóre osoby pozbawiono praw politycznych; nosiły one nazwę liszeńców. W pierwszych latach władzy bolszewików należało do nich co najmniej 30% ludności.

W dziedzinie stosunków własnościowych ustawa zasadnicza usankcjonowała zniesienie prywatnej własności ziemi, podstawowych gałęzi przemysłu oraz banków: „[...] wprowadza się powszechny obowiązek pracy”, zaś w słynnym art. 18: „Rosyjska Socjalistyczna Republika Radziecka uznaje pracę za obowiązek wszystkich obywateli Republiki i proklamuje hasło »Kto nie pracuje, ten nie je«".

Dopiero w drugiej części określono strukturę władzy radzieckiej. Potwierdzono stan dotychczasowy, tzn. 3 instytucje ustawodawcze:

-    Zjazd Rad;

-    Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad [po utworzeniu ZSRR = CKW] oraz jego prezydium; WCKW był najwyższym organem ustawodawczym, zarządzającym i kontrolnym państwa;

-    Rada Komisarzy Ludowych, powoływana przez WCKW.

Faktycznie RKL stanowiła ośrodek władzy (poza partią komunistyczną). Sytuacja taka utrzymała się aż do końca istnienia ZSRR (w 1946 r. nazwę Rada Komisarzy Ludowych zastąpiono nazwą Rada Ministrów ZSRR). Szeroki był zakres kompetencji komisarzy ludowych, którzy byli organem jednoosobowym.

Wymienione trzy organy wyposażone były w kompetencje zarówno ustawodawcze, jak i wykonawcze oraz kontrolne, co stanowiło programowe przeciwstawienie się teorii podziału władz.

Lokalnymi organami były:

-    zjazdy lokalne: gubernialne, miejskie, powiatowe, gminne;

-    rady gubernialne, miejskie, powiatowe i gminne;

-    komitety wykonawcze tych rad (zwykle 5-osobowe).

Hierarchiczna struktura rad pozwalała na realizację zasady centralizmu demokratycznego. Po raz pierwszy została ona sformułowana przez Lenina, a oficjalnie znalazła się w statucie partii bolszewickiej w sierpniu 1917 r. Istota centralizmu demokratycznego polegała na jednolitym scentralizowanym kierownictwie, przejawiającym się w bezwarunkowej mocy obowiązującej decyzji wyższej instancji, w surowej dj^scyplinie, w obowiązku składania sprawozdań instancjom nadrzędnym, przy jednoczesnym papierowym deklarowaniu samodzielności organów niższych, co było fikcją. Centralizm demokratyczny w istocie był zaprzeczeniem jakiegokolwiek demokratyzmu, zaprzeczeniem samorządu.