5

146 ADAM LITYŃSKI

Uregulowania pierwszej radzieckiej konstytucji wyznaczyły podstawowe ramy nowego państwa na okres ponad siedemdziesięciu lat.

1.3. Konstytucja ZSRR z 1924 r.

Po zakończeniu wojny domowej, wprowadzeniu NEP-u, formalnym utworzeniu ZSRR po okresie całkowitego negowania potrzeby regulacji prawa w formie pisanej, wprowadzono w życie aż dziewięć kodeksów, jak też nową konstytucję. Oficjalna historiografia na ogół decydującą rolę przypisywała uczestnictwu w tych pracach Stalina; wymieniano także Michaiła Kalinina¹² i Michaiła Frunzego¹³.

Nową konstytucję uchwalił CKW, a zatwierdził II Zjazd Rad¹⁴. Konstytucja składała się z dwóch części. Pierwsza zawierała umowę związkową i deklarację o utworzeniu ZSRR. Druga dotyczyła organów państwa i ogólnikowo ich funkcjonowania. Konstytucja nie zawierała przepisów o prawach i obowiązkach obywateli, lokalnych organach władzy, o prawie wyborczym. Aż do konstytucji z 1936 r. zasada nawet formalnej równości wobec prawa nie była znana prawu radzieckiemu. Z pełni praw korzystali tylko proletąria-tusze (K. Grzybowski).

Struktury i zasady funkcjonowania państwa w zasadzie nie zmieniły się. Podobnie jak w konstytucji z 1918 r., organy wyposażone były w kompetencje zarówno ustawodawcze, jak i wykonawcze oraz kontrolne, co stanowiło programowe przeciwstawienie się teorii podziału władz; programowo odrzucono też zasadę ścisłego podziału kompetencji. W rezultacie „sądy były jedynie pod względem technicznym wyodrębnionymi organami administracji”¹⁵.

Organami centralnymi były:

1)    Zjazd Rad;

2)    CKW, który po raz pierwszy składał się z dwóch równoprawnych izb:

- Rady Związku - wybierał ją Zjazd Rad,

¹²    Michaił Iwanowicz Kalinin (1875-1946), członek partii od 1898 r., uczestnik rewolucji 1905 r. i 1917 r.; po śmierci Swierdłowa (1919) przewodniczący WCKW [po utworzeniu ZSRR = CKW], potem Rady Najwyższej ZSRR; pokorny wobec Stalina. Żona skazana na łagier, Kalinin zabiegał ustawicznie o jej uwolnienie, co osiągnął dopiero po wojnie. Zmarł w Moskwie w 1946 r.

¹³    Michaił Wasiljewiez Frunze (1885-1925), ur. w Kirgizji, od 1904 r. w partii, za rewolucję 1905 roku dwukrotnie skazany na śmierć, co zamieniono na 10 lat katorgi; uczestnik rewolucji 1917 r.; w wojnie domowej komisarz wojskowy i dowódca kilku armii, szef sztabu Armii Czerwonej, od 01.01. 1925 r. komisarz ludowy sił zbrojnych ZSRR; autor prac z dziedziny wojskowości, twórca doktryny wojennej ZSRR w latach 20. Zmarł na stole operacyjnym. Operacja została podjęta na podstawie uchwały Biura Politycznego WKP(b). Wszyscy chirurdzy, którzy dokonywali operacji zmarli w 1934 roku. Istnieje podejrzenie, że Stalin przygotowywał stanowisko dla swojego protegowanego Woroszyłowa.

¹⁴    Zob. na ten temat m.in. F. Ancewicz, Stalinowska koncepcja państwa na tle ewolucji ustrojowej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, Lublin 2001, s. 135; S. Ehrlich, Ustrój Związku Radzieckiego, Warszawa 1954, s. 46.

¹⁵    K. Grzybowski, Ustrój Związku Radzieckiego, Kraków 1947, s. 33.

-    Rady Narodowości, która reprezentowała republiki związkowe oraz autonomiczne; jej skład „zatwierdzał" Zjazd Rad;

3)    prezydium CKW, które miało wszystkie uprawnienia CKW, gdy ten nie obradował;

4)    RKL, powoływana przez CKW;

5)    ludowe komisariaty, czyli ministerstwa (jednoosobowe).

System rad w terenie był ściśle hierarchiczny. Konstytucja stwierdzała, że rady są terenowymi organami władzy, ale w ogóle nie regulowała ich właściwości.

Konstytucja zawierała natomiast ogólnikowe przepisy o organach bezpieczeństwa państwowego OGPU [zob. dalej], Sądzie Najwyższym ZSRR, prokuraturze, nakładając na te instytucje zadanie „ugruntowania rewolucyjnej praworządności”.

Centralizm demokratyczny nadal - i do końca istnienia ZSRR - był zasadą obowiązującą. W praktyce miał miejsce splot organów administracji państwowej i organów aparatu partyjnego, z decydującym znaczeniem partyjnego. Organy administracji poddane były kierownictwu monopartii komunistycznej.

1.4. Konstytucja „stalinowska” z 1936 r.

Skończył się NEP (1928). Przeprowadzono brutalną kolektywizację w rolnictwie (1930-1934); „kułacy” zostali zlikwidowani. Według oficjalnych enuncjacji, rozpoczynała się druga faza rozwoju państwa radzieckiego: stopniowe przejście od socjalizmu do komunizmu.

W 1936 r. oficjalnie ogłoszono, że w ZSRR zbudowano podstawy socjalizmu.

Konstytucja została przygotowana oczywiście z inicjatywy Stalina, który zgłosił odpowiedni wniosek na plenum KC WKP(b).

Według jej postanowień, ZSRR był „socjalistycznym państwem robotników i chłopów”, państwem, w którym „ostatecznie zlikwidowano wszystkie klasy posiadające” i zbudowano „społeczeństwo socjalistyczne”.

Konstytucja sankcjonowała m.in. następujące zasady:

-    niepodzielne kierownictwo partii komunistycznej;

-    centralizm demokratyczny;

-    odrzucenie podziału władz;

-    socjalistyczny system gospodarki planowanej centralnie;

-    własność socjalistyczna jako podstawa ekonomiczna i inne.

Praca była określona jako obowiązek, „w myśl zasady: »Kto nie pracuje, ten nie je«” (art. 12), „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy” (ibidem).

Konstytucja z 1936 r. wprowadziła pewne zmiany w dotychczasowym ujęciu ustroju politycznego i problemów społecznych. I tak, na przykład, po raz pierwszy w ustawie zasadniczej ZSRR pojawił się przepis głoszący, że wszy-