6

148 ADAM LITYŃSKI

scy obywatele ZSRR posiadają równe prawa. Znikła zatem, wspomniana wyżej, kategoria liszeńców.

Bardzo liczne były sprawy zastrzeżone dla kompetencji ogólnozwiązkowych (art. 14): centralizm był bardzo wyraźny. W zakresie ustroju państwowego podtrzymywano zasadę jednolitości władzy (odrzucenie trójpodziału).

Struktura aparatu państwowego uległa istotnej zmianie. Zniknął zjazd rad jako organ najwyższy oraz CKW. Ich miejsce zajął parlament - Rada Najwyższa, wybierana w „wyborach” bezpośrednich. Formalnie najwyżej usytuowana Rada Najwyższa, dzieliła się na:

-    Radę Związku i

-    Radę Narodowości.

Większość tych samych kompetencji miało prezydium Rady Najwyższej, które było „kolegialnym prezydentem”. Faktycznie przejmowało ono kompetencje Rady Najwyższej.

Najwyższym organem wykonawczym i zarządzającym była - powoływana przez Radę Najwyższą - Rada Komisarzy Ludowych. Resortami kierowali komisarze ludowi. Jak wspomniano, od 1946 r. RKL przemianowano na Radę Ministrów a komisarzy i komisariaty na ministrów i ministerstwa.

Terenowymi organami „władzy państwowej” były rady delegatów ludu pracującego (art. 94). Organami wykonawczymi i zarządzającymi rad delegatów były komitety wykonawcze (art. 99). W praktyce następowało dublowanie się administracji państwowej oraz partyjnej, z dominowaniem partyjnej.

Sądy wyodrębniono z administracji, a sędziom zadeklarowano niezawisłość, co nigdy nie miało miejsca w rzeczywistości.

Rozdział o prawach i obowiązkach był dość bogaty, ale niezbyt konkretny. Jak większość praw, pozostawały one na papierze. Pozostał przepis o powszechnym obowiązku pracy. Zrywając z uregulowaniami okresu NEP-u, konstytucja „stalinowska” usankcjonowała centralistyczny system zarządzania gospodarką.

Ustawa zasadnicza z 1936 r. określała ZSRR jako państwo związkowe.

W konstytucji z 1936 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa partii sprawującej rzeczywistą władzę. Była nią Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików).

Konstytucja z 1936 r. określiła zasadniczy kształt ustroju ZSRR niemal do końca bytu ZSRR. Po śmierci Stalina (w 1953 r.) zmiany w systemie sprawowania władzy były formalnie niewielkie. Wiadomo jednak, że w tym okresie prowadzono prace nad nową ustawą zasadniczą. W 1962 r. Rada Najwyższa ZSRR powołała w tym celu specjalną komisję. Na jej czele stanął przywódca partii komunistycznej (Nikita Chruszczów). Nie wiadomo, jaki miał być zakres projektowanych zmian. Przerwane po upadku Chruszczowa prace nad kolejną ustawą zasadniczą ZSRR zostały wznowione w latach 70. i zakończone uchwaleniem konstytucji 7 października 1977 r.

1.5. Konstytucja ZSRR z 1977 r., tzw. breżniewowska

Uchwalona została na 60. rocznicę rewolucji październikowej. Leonid Breżniew w referacie na nadzwyczajnej sesji Rady Najwyższej ZSRR 4 października 1977 r. mówił, że konstytucja była wynikiem wieloletniej wytężonej pracy działaczy partyjnych i państwowych, przedstawicieli klasy robotniczej, chłopstwa kołchozowego i ludowej inteligencji, jak też grona wybitnych naukowców; projekt dwukrotnie był omawiany na plenach KC KPZR. W ogólnonarodowej dyskusji - jak mówił Breżniew - wzięło udział „ponad 140 milionów ludzi”.

Preambuła konstytucji deklarowała, iż „zachowując ciągłość idei i zasad pierwszej radzieckiej Konstytucji z 1918 r., Konstytucji ZSRR z 1924 r. i Konstytucji ZSRR z 1936 r.” naród radziecki „utrwala podstawy ustroju”. Termin „naród radziecki” (sowietskij naród) pojawił się właśnie w konstytucji 1977 r. W istocie konstytucja z 1977 r. w zakresie generalnych struktur organizacji państwa i instytucji państwowych, jak też zasad ustrojowych, przejęła zasady konstytucji stalinowskiej z 1936 r. Nie zmieniony został rzeczywisty układ władzy centralistycznie skupionej w kierowniczych organach partii komunistycznej [od końca 1952 r. KPZR]. Już pierwsze postanowienia konstytucji akcentowały uprawnienia aparatu partyjnego. Partię komunistyczną określono jako „kierowniczą i przewodnią siłę społeczeństwa radzieckiego”.

Struktura władz w nowej konstytucji pozostała niezmieniona: władzę ustawodawczą sprawowała dwuizbowa Rada Najwyższa („wybierana” na pięć lat). W jej skład wchodziły:

1)    Rada Związku - „wybierana” stosownie do liczby ludności;

2)    Rada Narodowości - „wybierana” z podmiotów federacji.

Prezydium Rady Najwyższej miało bardzo szerokie kompetencje, także ustawodawcze.

Radzie Ministrów powierzono, jak dawniej, sprawowanie jednolitej naczelnej władzy wykonawczej. Działające w terenie rady lokalne były jednolitymi i wyłącznymi organami władzy państwowej. Teoretycznie przysługiwało im prawo wybierania lokalnych organów administracji.

Konstytucja stwierdzała, że ZSRR jest państwem socjalistycznym (art.l), że „cała władza w ZSRR należy do ludu”, który sprawuje ją za pośrednictwem rad deputowanych ludowych (art. 2), że zasadą jest centralizm demokratyczny (art. 3 - zob. ibidem określenie istoty), że obowiązuje praworządność socjalistyczna (art. 4), że podstawę systemu gospodarczego stanowi socjalistyczna własność środków produkcji (art. 10).

Nowym elementem było określenie ZSRR mianem państwa związkowego, zbudowanego na zasadzie „socjalistycznego federalizmu”¹⁶. W ustawie zasadniczej znalazł się przepis o zagwarantowaniu i poszanowaniu w ZSRR

¹⁶ A. Bosiacki, Wstęp, [w:] Konstytucja Federacji Rosyjskiej, tłum. A. Kubik, Wydaw. Sejmowe, Warszawa 2000, s. 21.