8

152 ADAM LITYŃSKI

2. Prawo cywilne materialne

2.1. Prawo rzeczowe

Sprawa ziemi w rolnictwie i łączącego się z tym problemu chłopskiego z łatwo zauważalnych powodów musiała być przez każdego przechwytującego wówczas władzę załatwiona w pierwszej kolejności, wszak Rosja była krajem chłopskim i - w gruncie rzeczy - jeszcze niemal feudalnym we względnie nowoczesnej Europie. Lenin dobrze zdawał sobie sprawę, że żołnierzy i chłopów trzeba szybko pozyskać.

Dekret o ziemi z 26 października (8 listopada) 1917 r. był jednym z trzech pierwszych dekretów bolszewickich; wydany został w pierwszych godzinach po obaleniu Rządu Tymczasowego. Dekret nie realizował bynajmniej bolszewickiego programu nacjonalizacji (upaństwowienia) całej ziemi, lecz wprowadzał w życie program Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (eserowców). Dekret konfiskował bez odszkodowania całą obszarniczą własność ziemską, w tym także ziemie cerkiewne i klasztorne, wraz z zabudowaniami oraz wszelkim inwentarzem. Z konfiskaty wyłączone były jednak prywatne gospodarstwa chłopskie, co było bolesnym ustępstwem bolszewików, obliczonym na pozyskanie poparcia mas chłopskich. Skonfiskowaną ziemię dekret przekazywał radom delegatów chłopskich, ale tylko do czasu aż Zgromadzenie Konstytucyjne zadecyduje o jej rozdysponowaniu. Dekret o ziemi znosił na zawsze wszelką prywatną własność ziemi, lasów, bogactw naturalnych. Zakazano jakiegokolwiek obrotu ziemią. Proklamowano oddanie całej ziemi, bez jakiejkolwiek formy odpłatności, w użytkowanie całego ludu pracującego. Prawo użytkowania w rzeczywistości jednak otrzymali wyłącznie ci, którzy uprawiali ją własną pracą, samodzielnie, przy pomocy rodziny lub w ramach kolektywów, ale bez stosowania pracy najemnej.

Jak wspomniano, Dekret o ziemi ostateczne decyzje w sprawie skonfiskowanej ziemi rezerwował dla Konstytuanty. Kiedy jednak po jednym dniu funkcjonowania - 5 (18) stycznia 1918 r. - Zgromadzenie Konstytucyjne zostało przez bolszewików siłą rozpędzone, by nigdy już w dziejach Rosji się nie zebrać, z istoty swej sytuacja prawna wynikająca z Dekretu o ziemi zmieniła się. Pełniący rolę namiastki parlamentu Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy 6 (19) lutego 1918 r. wydał Dekret o socjalizacji ziemi, który we wszystkich istotnych sprawach powtarzał regulacje zawarte we wcześniejszym Dekrecie o ziemi: w szczególności znosił na zawsze wszelką własność ziemi, zakazywał obrotu ziemią. Dekret ten szedł jednak dalej aniżeli Dekret o ziemi. Ogłaszając ziemię własnością całego społeczeństwa, wyraźnie zniósł indywidualną własność ziemi, zaś ziemię skonfiskowaną wielkiej własności oddawał do dyspozycji i rozdziału lokalnym radom delegatów.

Dekret o socjalizacji ziemi wyraźnie stanowił przygotowanie do gospodarki kolektywnej, czego nie ukrywano. Oczekiwano po nim skutków egalitary-

stycznych i utopijnych jednocześnie, konstruując rozwiązania i instytucje jako żywo przypominające stosunki feudalne: obowiązek pracy na roli dla całej rodziny, ze starszymi dziećmi włącznie, i kontrola tego obowiązku przez organy władzy.

Dopatrzeć się można w dekrecie cechy, która stanie się typową manierą ustawodawstwa radzieckiego. Ustawodawca w sposób drobiazgowy określił to, co adresatom norm jest dozwolone, czyniąc co najmniej wrażenie, że wszystko inne jest zabronione. Typowe dla totalitaryzmu zaprzeczenie rozwiązań liberalnych, gdzie wszystko, co nie jest zabronione jest dozwolone.

W kodeksie cywilnym z 1922 r. znajdował się przepis podtrzymujący rzymską triadę uprawnień właściciela: „Właścicielowi przysługuje prawo posiadania, używania i rozporządzania majątkiem w granicach ustanowionych przez ustawę” (art. 58)¹⁹, przy czym majątki państwowe pozostawały „pod zarządem” instytucji i przedsiębiorstw państwowych (art. 22). Kodeks cywilny z 1922 r. nie regulował żadnych ograniczonych praw rzeczowych.

Własność w prawie radzieckim została prawnie zróżnicowana w następujący sposób:

1)    własność społeczna występowała jako:

a)    własność państwowa, czyli ogólnonarodowa oraz jako

b)    własność spółdzielczo-kołchozowa;

2)    własność prywatna (drobnotowarowa, kapitalistyczna) - wyodrębniana była tylko teoretycznie, gdyż została całkowicie zlikwidowana;

3)    własność osobista, traktowana jako własność środków spożycia indywidualnego, dotyczyła drobnych przedmiotów codziennego użytku. Taka wiar sność była tolerowana. Tolerancja dla własności osobistej wynikała z nauk klasyków marksizmu: uważano, że tak rozumiana własność osobista jest czymś innym aniżeli własność prywatna; własność prywatna jest bowiem charakterystyczna dla kapitalizmu, zaś własność osobista może występować w socjalizmie.

Wymienione formy własności (por. art. 52 k.c. z 1922 r.) utrwalone zostały w stalinowskiej konstytucji radzieckiej z 1936 r. (art. 5-10). Stały się później obowiązujące we wszystkich krajach tzw. demokracji ludowej po II wojnie światowej, w tym w Polsce Ludowej. Zróżnicowanie własności pociągało za sobą liczne, bardzo poważne konsekwencje natury prawnej, z uprzywilejowaniem własności społecznej i dyskryminacją innych form własności.

Zagadnienie własności nieruchomości w miastach Rosji po rewolucji nie było politycznie aż tak pilne, jak sprawa ziemi chłopskiej. Przyjęty 20 sierpnia 1918 r. Dekret o zniesieniu prawa prywatnej własności nieruchomości w miastach był najważniejszą w XX-wiecznej historii Rosji regulacją własnościowych

i    ¹⁹ Kodeks cywilny R.S.F.S.R. wraz z kodeksem ustaw o małżeństwie, rodzinie i opiece, przełożył

l i wstępem poprzedził S. Tylbor, Warszawa 1930 (K.c. 1922; kod. małż. 1926].