2 (2341)

lt Narzędzia Okno Pomoc

^    8    / 1SD | 0 € 84,9% - (rH c3

Tego rodzaju aulocenzura była o wiele skuteczniejsza niż jakakolwiek kontrola zewnętrzna. Przez cały wiek XVIII na lamach prasy polskiej nic pojawiały się w ogóle (lub tylko bardzo rzadko) informacje o kontrowersyjnych wydarzeniach politycznych, dominowała neutralność wobec skłóconych partii czy obozów politycznych. Z tego powodu prasa polska XVIII wieku (jak zresztą większość prasy krajów Europy w tym okresie) była bardzo słabym zwierciadłem istotnych wydarzeń politycznych na własnym terytorium. Bardzo często najważniejsze nawet wydarzenia polityczne nie znajdowały w gazetach informacyjnych żadnego odbicia, lub najwyżej odbicie blado i relacje niepełne lub zupełnie wypaczone.

Największe znaczenie dla sytuacji prawnej prasy w Rzeczypospolitej miał system koncesyjny, polegający na udzielaniu przez dwór królewski monopolu wydawniczego w zakresie prasy tylko jednemu zgromadzeniu zakonnemu albo jednej osobie. System ten byl zresztą stosowany ówcześnie w wielu krajach Europy. Drukarze, próbujący naruszyć ten monopol, narażali się na procesy i kary sądowe. W Rzeczypospolitej system ten decydował o całej sytuacji prasy między I 729 a 1791 rokiem.

W 1729 r. przywilej wydawania gazet informacyjnych w Polsce uzyskał z. nkon pijarów. Byl to monopol cum iure cxclusivo (tzn. z prawem wyłączności), a formula ta miała się utrzymać przez kilkadziesiąt lat. Podobne uprawnienia na terenie Litwy uzyskała jezuicka Akademia Wileńska. W 1736 r. wskutek opublikowania na lamach swojej gazety informacji, która przez niedopatrzenie korcktorskie uznana została za obrazę dla dworu (przy wiadomości o porodzie królowej Marii Józefy przeniesiono tak niefortunnie wyraz „królowa", że zginęła sylaba „lo", przez co odczytywano ten wyraz jako „krowa"), monopol prasowy został pijarom odebrany i przeszedł w posiadanie konkurencyjnego zakonu jezuitów. Między pijarami a jezuitami podzielono prawa wydawnicze na mocy przywilejów Augusta III z 1757 r. Pijarzy otrzymali wtedy monopol na publikowanie w Rzeczypospolitej gazet informacyjnych w języku francuskim i niemieckim, a jezuici w języku polskim, włoskim, łacińskim i innych. Ten stan prawny utrzymał się aż do likwidacji zakonu jezuitów w 1773 r.. kiedy lo prawa jezuickie przejął, na mocy osobnego przywileju Stanisława Augusta, były jezuita ksiądz Stefan Luskina.

Źródła informacji w prasie

XVIII wieku

Wc wszystkich gazetach dominowała, jak w cnlcj Europie, informacja z zagranicy w postaci przedruków (w tłumaczeniu i opracowaniu) wiadomości publikowanych w gazetach wychodzących we Francji, w Anglii, a nade wszystko w tzw. gazetach międzynarodowych wydawanych w języku francuskim, rzadziej w niemieckim, na obszarze Holandii i zachodnich państw Rzeszy Niemieckiej, a przeznaczonych do rozprowadzania po całej niemal Europie. Przedrukowywano w prasie polskiej bardzo obszernie (stanowiło to z reguły trzy czwarte przeciętnej objętości gazety polskiej w XVIII wieku) doniesienia o wydarzeniach politycznych i wojennych, o klęskach żywiołowych, a nawet o sensacjach obyczajowych w krajach Europy, a niekiedy także Ameryki lub Azji. Wiadomości rodzime stanowiły, jak działo się z reguły w całej prasie europejskiej, tylko nikły fragment tekstu każdej gazety.

Szczególne znaczenie jako źródło wiadomości ze świata stanowiły dla prasy polskiej wspomniane wyżej „gazety międzynarodowe", takie jak np. wydawane w Leitlcn w Holandii „Nouvellcs Extraordinaires de Divers Endroits", hamburska „Zcitung des Hamburgischen Unparteyischen Correspondentcn" - i kilkanaście inayctyt|Wjadoitioś<£ z Europy^Zatrhócłmej pojawiały się na łamach prasy polskiej

Wiadomości krajowe były mniej częste. Szczególnym zjawiskiem w tym zakresie byl niżej omówiony „Kurier Polski”, wychodzący jako „bliźniak” gazety zatytułowanej „Wiadomości z Cudzych Krajów". Wyjątkiem w skali ogólnoeuropejskiej było poświęcenie każdego numeru „Kuriera Polskiego" tylko wiadomościom krajowym. Uzyskiwano te wiadomości dzięki systematycznym lub sporadycznym korespondencjom z prowincji, wysyłanym pocztą przez pozyskanych przez redakcję współpracowników gazety. Informacje z terenu Warszawy zbierał redaktor własnym staraniem. Przez 30 lat (1730-1760) tego rodzaju czasopismo informacyjne było zupełnym wyjątkiem na tle całej prasy europejskiej, nastawionej wyłącznic na relacje z zagranicy.

Gazety międzynarodowe, wydawane w Holandii lub w Niemcze cli zachodnich z reguły w języku francuskim (było ich w sumie około dwudziestu) odegrały w XVIII wieku znaczną rolę w życiu politycznym Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Inspirowane przez magnackie ośrodki polityczne w Polsce, później przez dwór Stanisława Augusta, publikowały liczne relacje o wydarzeniach w Polsce i dokumenty, które w inny sposób nie mogły ukazać się drukiem. Szczególne nasilenie zainteresowania tych redakcji sprawami polskimi przypadło na czasy konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru (1768-1775), a potem na czasy Sejmu Czteroletniego i drugiego rozbioru (1788-1795). Pewna liczba gazet tego typu, docierająca stale na ziemie Polski i Litwy, była źródłem informacji politycznych o istotnym znaczeniu dla kraju, z uwagi na publikowanie materiałów w Rzeczypospolitej do ogłoszenia niemożliwych.

Gazety „p i s a n e” były w końcu XVII i przez znaczną część XVIII wieku specyficzną formą rozpowszechniania poufnych wiadomości na ziemiach Rzeczypospolitej. Nie były w Europie wyjątkiem ; podobne zjawiska prasowe istniały w wielu krajach, a największy ich rozwój nastąpił we Francji przed rewolucją. Polegało to na zbieraniu ważnych a poufnych wiadomości bieżących w stolicy i na prowincji, redagowaniu ich w postaci cotygodniowych biuletynów — i rozsyłaniu ich następnie, w kilku lub kilkunastu ręcznie przepisywanych egzemplarzach do odbiorców, którzy opłacali te wiadomości na zasadzie drogiej prenumeraty. W Rzeczypospolitej XVIII wieku istniało zawsze i jednocześnie co najmniej kilka, jeżeli nic kilkanaście tego rodzaju biuletynów informacyjnych, powstających z reguły w Warszawie. Rozsyłane z.azwyczaj na dwory magnackie, tam czytane, komentowane i szerzej rozpowszechniane, ówczesne „gazety pisane" odgrywały ważną rolę informacyjną. O ile bowiem gazety drukowane nic mogły publikować wiadomości czy dokumentów sprzecznych z interesem czynników decydujących, o tyle redaktorzy „gazet pisanych" z tego rodzaju względami nie musieli się liczyć. „Gazety pisane", zachowane do dzisiaj w archiwach w licznych egzemplarzach, stanowią ważne źródło do historii politycznej i historii obyczajów w dawnej Rzeczypospolitej.

„Kurier Polski”

4 stycznia 1729 r. zaczęła wychodzić w Warszawie cotygodniowa gazeta informacyjna „Nowiny Polskie", a od 8 stycznia bliźniacze czasopismo „Relatu Refero". „Nowiny" przynosiły wiadomości z kraju, „Rclata" z zagranicy. W grudniu 1729 r. nazwy zmieniono na „Kurier Polski" oraz „Uprzywilejowane Wiadomości ż Cudzych Krajów". Przez następne trzydzieści lat ta podwójna gazeta była jedynym dostarczycielem wiadomości bieżących na ziemiach Rzeczypospolitej.

„Kuriera Polskiego” i „Wiadomości" wydawali pjjarzy, a redaktorem obu gazet był historyk i geograf, Jan Naumański. Na tle całej ówczesnej prasy euiopcjskiej „Kurier" był szczególnym wyjątkiem: nigdzie po^a,pQ|^k:i/iie.pubJikowano w prasie tyle wiadomości / obszaru własnego kraju, wuftomoRi crasarmważnycn?>canta rał*

Wyfcwfc ifo.jła/kjz m • 'ńwt fwttuiłifcjjai

Ntrwy i wiol ^