306 307

ątig czggoś interesującego dowiedzieć, że również dziecko może być źródłem interesujących informacji. IPorozumiewanie się zamiast heu-rystycznego dialogu oznacza ujmowanie procesu edukacyjnego w kategorii uczestnictwa.

AKTYWNOŚĆ ADAPTACYJNA CZY CELOWA

Aktywność jest podstawowym warunkiem procesu edukacyjnego. Czynnikiem stymulującym aktywność dziecka są, w świetle psychologii poznawczej, napływające do dziecka informacje mające dlań znaczenie.^ Tjak więc organizowanie swoistego środowiska informacyjnego powoduje nie tylko różne formy aktywności dzieci, ale także określone zmiany w działaniu, sposobie myślenia, zachowania itp., wskazujące na rozwój. Im bogatsze pod względem znaczenia dla dzieci będzie wspomniane środowisko informacyjne, tym większe prawdopodobieństwo intensywnego rozwoju.

Aktywność adaptacyjna polega na przystosowaniu jednostki do istniejącego status quo. Jest to wdrażanie do respektowania we własnym działaniu istniejących wymogów życia zbiorowego. Ten typ aktywności psychologowie określają mianem „ochronnej”. Działania jednostki mają „chronić” istniejący porządek w systemie wartości społecznych, norm zachowania, sposobu aktywności itp.

Współczesny system edukacyjny wymaga na ogól od dzieci aktywności adaptacyjnej. Proces edukacyjny polega na przekazywaniu uczniom do przyswojenia określonej wiedzy, ucznia traktuje się jako układ reaktywny — zewnętrznie sterowany, wszczepia się uczniom przekonanie orzekające o niezmienności istniejących struktur społecznych i form życia zbiorowego itp. Wreszcie wszczepia się dzieciom ustalony system wartości. J. Kozielecki pisze między innymi, że szkolą na ogół kształtuje zachowawczy system wartości i ocen. System ten odzwierciedla preferencje odchodzącego pokolenia¹.

Tak więc dziecko uczestniczące w procesie edukacyjnym ma respektować ustalone a priori sposoby zachowania, określone w programie do „realizacji”, a także formach edukacji (plany, przedmioty, lekcje itp.)^ Wymogi aktywności adaptacyjnej, mimo różnych haseł formułowanych

obecnie, są podstawowym założeniem współczesnego systemu ednka cyjnego i nic, jak na razie, nie zapowiada zmiany tego stanu rzeczy

Przeciwieństwem aktywności adaptacyjnej jest aktywność celowa. Zachowania celowe są nastawione przede wszystkim na możliwość uzyskania jakiegoś określonego stanu rzeczy. Tak więc efektem aktywności celowej jest wychodzenie dziecka poza dostarczone informacje. Istotą aktywności celowej jest stała dążność do przekraczania status quo. J

Aktywność celową dziecka wyznaczają oczekiwania czy też wzorce. Wzorzec to pewien układ odniesienia, w którym porównywane są pewne informacje szczegółowe, napływające „strumieniem” ze świata zewnętrznego. Wzorzec może określać stan rzeczy przyszły, wartościowy lub możliwy¹. /

Wzorzec jest więc zespołem oczekiwań, zmysłem działań, aktywności itp. Oczekiwania te muszą być dla jednostki wartościowe, muszą mieć dlań znaczenie, a także być możliwe do osiągnięcia.

Tak więc stymulowanie w procesie edukacyjnym oczekiwań poznawczych, działaniowych i innych prowadzi do aktywności celowej. Aktywność ta z kolei wymaga działań wykraczających poza dostarczone informacje, a więc działań twórczych czy transgresyjnych. Umożliwia to percepcyjno-innowacyjny sposób uczenia się dzieci.

Dylemat: aktywność adaptacyjna czy celowa wskazuje na konieczność stopniowego przezwyciężania edukacji opartej na tzw. śladach, a więc uczącej zachowań w układach stabilnych, do edukacji opartej na tzw. wzorcach czy oczekiwaniach, a więc uczącej zachowań niekonwencjonalnych, niestandardowych.

* * *

Trwają obecnie w naszym kraju dyskusje wokół szkół społecznych samorządowych, prywatnych, elitarnych, publicznych. Dominują przy tym koncepcje organizacyjnych zmian w systemie edukacyjnym. Moim zdaniem potrzebne są poważne dyskusje i analizy dotyczące koncepcji współczesnej edukacji w aspekcie merytorycznym. Koncepcja merytoryczna bowiem wyznaczać powinna układ organizacyjny, a nie odwrotnie.

307

1

Por.: J. Kozielecki, op. cit.

' T. Tomaszewski, op. cit.