308 (32)

308 Część VI

2. W słowotwórstwic czasowników bardzo rozbudowany jest system przedrostkowy. Formy przedrostkowe czasowników, które tworzą rozwiniętą sieć relacji, mogą wchodzić w związki słowotwórcze zarówno z odpowiednimi formami (wyrazami) podstawowymi danych czasowników, jak i z innymi formami przedrostkowymi².

Z relacjami jakoś podobnymi do relacji skojarzonych mamy do czynienia i w słowotwórstwie czasowników; zarówno tych, w których wspólnej podstawie tkwią czasowniki, jak i tych, w których wspólnej podstawie tkwią rzeczowniki. \'a przykład czasownik złączyć to prymarnie czasownik dokonany czasownika łączyć, natomiast wtórnie wchodzi on też w relację antoni miczną z czasownikiem rozłączyć, który sam w relację bezpośrednią z czasownikiem łączyć nie wchodzi, wchodząc tylko w relację z czasownikiem złączyć, tworząc z tym czasownikiem relację o charakterze antonimicznym: złączyć wskazuje na wykonanie pewnej czynności, rozłączyć zaś na czynność przeciwną, polegającą na cofnięciu rezultatów poprzedniej czynności³.

Podobnie czasownik zaminować 'założyć miny' wchodzi w relację / rzeczownikiem mina, tak jak i rzcczo wn i k rozm i i wwać' u su n ąć miny'. Alezammo-wać i rozminować wchodzą też. we wzajemną relację o charakterze jakoś antonimicznym: zaminować - rozminować; człon pierwszy tej relacji {zaminować) informuje o wykonaniu określonej czynności, natomiast drugi jej człon informuje o zlikwidowaniu, anulowaniu rezultatów tej czynności.

Z wtórnie powstałych, skojarzonych relacji typu złączyć - rozłączyć, zaminować - rozminozuać itd., itd. wykształciły się zróżnicowane typy słowotwórcze czasowników o podobnym charakterze funkcjonalnym, które składają się na pewną szczególną kategorię, której istotą jest to, że w jej skład wchodzą relacje, których poszczególne człony są derywatami, tworzącymi odpowiedniej długości „kolumny słowotwórcze", które cechuje określona produktywność słowotwórcza. Pierwsza z tych kolumn mówi (na ogól) o pojawieniu się skutków jakiejś czynności, druga zaś mówi o usunięciu (anulowaniu, likwidacji...)

lvch skutków.

✓

Zaproponowana tu nazwa tej kategorii skojarzonej: kategoria incepiywno-anułalywna (od łac. incepto 'rozpoczynam, zaczynam' i p.-łac. annullo 'unicestwiam"*) jest nazwą tylko ogólnie informującą o zakresie funkcjonalnym tej kategorii, bo zróżnicowanie funkcjonalne w ramach tej kategorii może być niemałe. Jest to jednak kwestia do osobnego rozważenia. ^{1 2}

3. Poszczególnych typów, składających się na omawianą tu kategorię, a więc modeli relacji, których człony wskazują na ów „początek" i „koniec", czyli „likwidację" (anulowanie) skutków jakiegoś działania, może być sporo. Różnią się te modele w zasadzie tylko formą przedrostków, tworzących daną parę skojarzoną. Jedne pary przedrostkowe są częste i bardzo częste, inne zaś są rzadkie, a nawet niemalże jednostkowe. Przyjrzyjmy się zebranemu materiałowi bliżej. Materiał (niekompletny!) zebrałem przede wszystkim z 3-to-mowego Słownika języka pobkiego pod red. M. Szymczaka (SSzym). Ale we wspomnianym słowniku Szymczaka nie zawsze oba człony danej relacji są poświadczone. W takich sytuacjach sięgałem też do Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (SDor), z którego wynotowałem poświadczony w tym słowniku brakujący mi drugi człon danej relacji³.

A) Do relacji o stosunkowo dużej liczbie formacji, które można by zaliczyć do kategorii inceptywno-anulatywnej, należą na pewno relacje o przedrostkach z- i wz-. W grupie tej jest stosunkowo dużo czasowników ruchu, w których przedrostki 2- i roz-, mające przeciwstawny sens (przy identycznym dopełnieniu), wskazują na przeciwstawne kierunki ruchu: do pewnego centrum (2-) i od owego centrum (roz-), a więc np. zbiec się - rozbiec się, zejść się - rozejść się, zganiać - rozganiać, zjechać się - rozjechać się, zlecieć się - rozlecieć się, spędzić -rozpędzić itd. Co prawda określenie funkcji tych relacji, które są jakoś antoni-miczne, jako funkcji inceptywno-anulatywnej nie jest może zbyt ścisłe, zostawmy jednak tę kwestię chwilowo na boku.

Ale w grupie tych relacji (z-: roz-) są też liczne relacje innego typu, jak na przykład zgarniać - rozgarniać (liście, popiół), skręcić - rozkręcić (np. łańcuszek, regał), skrzyżować - rozkrzyżować (ręce), skuć - rozkuć (więźnia), skurczyć - rozkurczyć (nogi), złączyć - rozłączyć (kable), złożyć - rozłożyć (koc, leżak, papier, parasol, skrzydła), znosić - roznosić (plotki, worki), spętać - rozpętać (konia), sprężyć rozprężyć (ramiona), sprząc - rozprząc (konie), zwieźć - rozwieźć (gości), zwinąć - rozwinąć (dywan) itd.

W terminologii specjalistycznej takich opozycyjnych par jest na pewno sporo. W analizie sytuacji w Kosowie można było przeczytać o Serbach: „W tej chwili już wiadomo, że co najmniej na ok. dwa tygodnie przed wybuchem konfliktu zdołali rozśrodkować znaczną ilość jednostek osłaniającej ich broni przeciwlotniczej oraz duże ilości logistyki" („Trybuna" nr 79 z 3-5IV 1999, s. 6). Czasownik „anu-lalywny" rozśrodkować jcsl, jak można wnosić z zacytowanego kontekstu, terminem wojskowym. W słownikach (SDor, SWJP) nie jest on jeszcze odnotowany, natomiast znany jest, choć nie w sensie terminologicznym czasownik „inccpiywny" ześrodkować 'umieścić, zebrać w jednym miejscu, punkcie; skie-

1

² Por. h: przede wszystkim H. Wróbel, Czasownik, (w:| GWJP, t. II (1998), s. 536-583.

¹ Czasowniki antonimiczne omawianego tu typu są leż przedmiotem rozważań J.D. Apre-sjana (Apresjan J.D., 1980, s. 368-373). Ale problematyka słowotwórcza jest tam poruszona tylko marginalnie.

2

Wykorzystuję tu termin czasowniki miulatywne, wprowadzony przez Ił. Wróbla dla czasowników typu rozszyfrować (depeszę), rozminować (most), rozwiązać (sznurek), odiwńfzać (konin), odkopać (skrzynię), deformować (kapelusz), destabilizować (sytuację), deyalalolizowitć (głoskę), dezorganizować (pracę)-, zob. tu GWJP, t. 11, s. 561.

3

Wiele przykładów czasowników inceptywnych czy anulalywnych znajdujemy też. w poszczególnych rozdziałach monografii W. Śmiecha (Śmiech W., 1986), por. tu np. czasowniki na wy- typu loygmatioać, wykiełznać... (s. 54), czasowniki na roz- typu rozebrać, rozkurczyć, rozsupłać... (s. 72), czasowniki na od-, np. odbałainuać, odbezpieczyć, oiitlhiżyć... (s. 7<S); por. też, ogólniej, na s. 114—116.