30 (543)

Właściwością źródeł pierwotnych jest to, że mogą być przedmiotem badań specjalistycznych. Badania te mogą dotyczyć każdej cechy źródła, a więc: natury, funkcji, struktury i chronologii, jakkolwiek w niejednakowym wymiarze i w sposób wysoce uzależniony od stopnia zachowania i dostępności dla analiz. Dotyczy to w oczywisty sposób źródeł materialnych, ale także źródeł niematerialnych (np. ocena wiarygodności przekazu historycznego). Właściwość ta przesądza o wyłączeniu dokumentacji terenowej z zakresu pojęcia źródła pierwotnego. Niezależnie, czy jest to dokumentacja kartograficzna, rysunkowa, fotograficzna czy opisowa jest ona jedynie jego odwzorowaniem. Zakwalifikujemy ją do kategorii źródeł wtórnych, i aby podkreślić postulat odwzorowania możliwie wiernego, będziemy nazywali kopiąźródła (w odniesieniu do dokumentacji obrazowej) bądź ogólnie — substytutem źródła.

Główne relacje przestrzenne pomiędzy trzema podstawowymi kutegoriami źródeł pierwotnych: warstwą, obiektem i zabytkiem przedstawia schemat pokazany na rys. 13.

Pole 1.0.0. odnosi się do warstw, które nie są przecięte obiektami, nie s \war-stwami wewnętrznymi i nie zawierają zabytków na złożu pierwotnym. Należą tu wszystkie warstwy nadkładowe i większość przyrodniczych pod warunkiem, że nie są warstwami łącznikowymi.

Pole 0.2.0. dotyczy obiektów, które nie pozostają w układzie stratygraficznym z warstwami zewnętrznymi, nie zawierają zabytków, a w ich wypełnisku brak czynnika kulturowego. Należy tu ogromna większość obiektów pozornych oraz liczne obiekty amorficzne. Jeżeli obiekt posiada wypełnisko nieuwarstwione, również trzeba go zaliczyć do tej kategorii.

Pole 0.0.3. to zabytki nie powiązane z warstwami zewnętrznymi i obiektami. Do grupy tej zaliczamy wszelkie źródła pozyskane w takcie badań rozpoznawczych, szczególnie powierzchniowych, a także pochodzące z badań planigraficz-

Rys. 13. Relacje przestrzenne między kategoriami kulturowych źródeł materialnych: warstwami, obiektami i artefaktami (objaśnienie w tekście).

nych wykonanych na poziomie stropu podłoża glebowego. W przypadkach szczególnych należą tu wszystkie zabytki znalezione na złożu wtórnym.

Trzy opisane kategorie odnoszą się do przypadków „czystych”, kiedy źródła nie wchodząmiędzy sobąw kombinacje rodzajowe. W odniesieniu do pozostałych pól, aby nie wpaść w pułapkę niejednoznaczności, trzeba określić, która z kategorii źródeł uwikłanych w kombinację jest wiodąca, to znaczy, w odniesieniu do której informacje muszą być sprecyzowane. Na przykład: obiekt przecinający warstwę zewnętrzną będzie wobec niej uznany jako wtórny, ale zarazem będzie układem nadrzędnym wobec własnych warstw wewnętrznych. Sens proponowanego kodu wiąże się z archiwizacją źródeł; przyjmiemy, że kategorią sterującą będzie ta, do której przypisany jest przedmiot archiwizacji.

Większość źródeł ma swój rozpoznawalny udział w strukturze układu wyższego rzędu, na ogół utworzonego na wyższym poziomie poznawczym. W praktyce terenowej często spotykamy się jednak z przypadkami wyrwania licznego zbioru jednorodnych źródeł z kontekstu, który ów układ tworzy, albo braku możliwości odczytania tego kontekstu, przynajmniej w tej fazie badań, której problem dotyczy. Przykładów jest wiele: „chmura” punktów w planigraficznych badaniach powierzchniowych, rozkład mikroanomalii pola magnetycznego, rozmieszczenie źródeł na poziomie podglebia w sytuacji, kiedy wymycie próchnicy nie pozwala na powiązanie ich z warstwą kulturową, rozmieszczenie w polu obserwacji dużej liczby małych obiektów amorficznych, rozstrzygnięcie, czy żużel na polu występuje w skupieniach uzasadniających przypuszczenie, że pochodzi z obiektów. Należy zwrócić uwagę, że w każdym z tych przypadków przedmiotem obserwacji były liczne zbiory, a polem obserwacji relatywnie duże powierzchnie. Źródła widziane jako zbiorowość i spełniające nakreślone wyżej warunki będziemy nazywać źródłami mnogimi. Oddzielny artykuł (art. 4.5.) poświęcony jest analizie dystrybucji źródeł mnogich.

2.4 1. ZABYTEK ARCHEOLOGICZNY

„Zabytek” to jeden z dwóch terminów tego leksykonu (obok terminu „badania archeologiczne”), który ma definicję prawną. W rozdziale 1, artykule 3, ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku, w kolejnych punktach czytamy: „Użyte w ustawie słowa oznaczają (1) zabytek — nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; (2) zabytek nieruchomy — nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; (3) zabytek ruchomy — rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pktl; (4) zabytek archeologiczny — zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozosta-

69