32

William Shakespeare, Hamlet

Tytułowym bohaterem jest królewicz duński, syn wojowniczego, szlachetnego króla zmarłego w tajemniczych okolicznościach. Matka Hamleta, tuż po śmierci męża, połączyła się węzłem małżeńskim z bratem zmarłego - Klaudiuszem. Hamletowi trudno było zaakceptować postępowanie Gertrudy:

W jeden miesiąc,

Nim jeszcze słony osad lez nieszczęsnych Z zaczerwienionych powiek jej ustąpił Została żoną innego

Hamlet to młodzieniec o delikatnej konstrukcji psychicznej, idealista łatwo ulegający smutkowi. Rozczarowanie do świata niespełniającego jego wyobrażeń powoduje u niego ból egzystencjalny:

Jak nudnym, nędznym, lichym i jałowym Zda mi się cały obrót tego świata!

Stan duszy bohatera ulega całkowitemu rozchwianiu, gdy ukazuje mu się duch ojca i wyjawia tajemnicę swej śmierci. Hamlet dowiaduje się, że mordercą ojca jest Klaudiusz, jego wuj, a od niedawna również ojczym. Bohater obmyśla dokładny plan zemsty. Jego myśli, dusza, serce zostają podporządkowane jednej wielkiej namiętności - ukarania zbrodniarza, ale w taki sposób, by także otoczenie przekonało się o jego winie. Zachowanie Hamleta budzi niepokój najbliższych, w tym ukochanej Ofelii i Matki. Sądzą, że wpadł on w obłęd, zwłaszcza gdy wypowiada zagadkowe słowa:

Być albo nie być, oto wielkie pytanie Jest w istocie szlachetniejszą rzeczą Znosić pociski zawistnego losu

Czy też stawiwszy czoło morzu nędzy,

Przez opór wybrnąć z niego? - umrzeć - zasnąć I na tym koniec.

Hamlet jawi się w tym monologu jako człowiek zmęczony złem i nikczemnością świata. Wątpi w sens życia, wolałby raczej nie istnieć, w czym zawarta jest sugestia samobójstwa. Nie jest jednak w pełni zdolny do życia, jak i śmierci. Wyraźnie uwidacznia się w nim niezdecydowanie i wewnętrzna rozterka.

Bohater zwleka również z wykonaniem zemsty. Z jednej strony winna jest temu jego marzycielska natura, z drugiej - opór moralny przed tym, czego ma dokonać:

Ten duch, com go widział.

Mógł być szatanem (bo szatan przybiera,

Jaką chce postać) i nadużywając Mojej słabości [...] Ciągnie mnie może w przepaść?

Ofiarą zemsty Hamleta staje się - wbrew jego intencjom - Ofelia, która czując się odrzucona przez narzeczonego, popełnia samobójstwo. Całe zachowanie Hamleta wydaje się irracjonalne. Pragnąc pomścić ojca, dokonuje duchowego spustoszenia w sobie samym oraz przyczynia się do śmierci najbliższych mu osób, a na końcu własnej. Tron Danii obejmuje nadciągający z wyprawy wojennej młody królewicz norweski Fortynbras. Hamlet przegrał, a spowodowała to jego własna osobowość - wrażliwość, ból istnienia, marzycielstwo, wierność prawdzie, a jednocześnie niezdecydowanie i niezdolność do czynu. Od głównego bohatera wzięło się określenie „hamletyzm", pod którym kryje się postawa człowieka skłonnego do filozofowania, wnikania w najgłębsze tajniki duszy ludzkiej przy równoczesnej niezdolności do działania.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera Juliusz Słowacki, Kordian Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu idealisty i marzyciela w literaturze, władzy i władcy, ludzkich namiętności, rozważań egzystencjalnych

Kadr z filmu Hamlet, reż. Franco Zeffiralli (1990)

William Shakespeare, Makbet

Makbet to dramat obrazujący tragizm człowieka znajdującego się w szponach namiętności - w tym wypadku żądzy władzy.

Tytułowy bohater, w momencie gdy go poznajemy, jowi się jako waleczny, oddany władcy rycerz, lojalny w przyjaźni i darzący głębokim uczuciem swą żonę Lady Makbet - jednym słowem wzór cnót rycerskich. Jednak pod wpływem przepowiedni wiedźm, które przepowiadają mu rolę przyszłego władcy i chorobliwie ambitnej małżonki stopniowo daje się opanować pragnieniu panowania nad innymi. Staje się niewolnikiem żądzy, z której istnienia wcześniej nie zdawał sobie sprawy. Nie chce czekać, aż przepowiednia wypełni się bez jego udziału, zatem zabija króla Dunkana, by objąć po nim tron. Początkowo posiada w sobie jeszcze ludzkie odruchy, waha się, ma świadomość nikczem-ności swego czynu, z czasem jednak staje się coraz bardziej okrutny, podejrzliwy, traci wszelkie wyższe uczucia. Rządzi jak tyran, dlatego zostaje znienawidzony przez lud. Wydaje wyroki śmierci na każdego, kto, w jego chorej wyobraźni, mógłby zagrozić jego władzy. Jak na ironię losu, pozorne zwycięstwo Makbeta przyczynia się do jego klęski. Od chwili popełnienia pierwszej zbrodni bohater nie może zaznać wewnętrznego spokoju, targany nieustającym lękiem przed utratą przeżywa wewnętrzne katusze. Podobnie jak jego żona, nie potrafi udźwignąć ciężaru zła, którego był sprawcą.

Z bezsensu gonitwy za „wielkimi" rzeczami, która odbywa się kosztem zdeptania prawdziwych wartości, zda sobie sprawę po śmierci żony:

Życie jest tylko przechodnim półcieniem nędznym aktorem, co swoją rolę odegrawszy na scenie, w nicość przepada, powieścią idioty głośną, wrzaskliwą — a nic nieznaczącą.

Tragizm Makbeta wyraża się w tym, że z jednej strony bohater ma wolny wybór - nie musi wejść na drogę zbrodni, a z drugiej strony nie jest w stanie zapanować nad pobudzoną żądzą. Czy jest zatem panem swego losu, czy też nie? Na to pytanie autor nie udziela jednoznacznej odpowiedzi, jednak wprowadzenie do dramatu czarownic, które wiedzą o Makbecie więcej niż on sam, sugeruje pewien fatalizm przesądzający o losach człowieka. Szekspir na przykładzie historii Makbeta ukazał potęgę namiętności, która potrafi ze szlachetnego człowieka uczynić zbrodniarza. Jedynie w scenie finałowej bohaterowi dana zostaje szansa odzyskania utraconej godności. Makbet umiera jak rycerz, z bronią w ręku.

Kontynuacje i nawiązania

• w literaturze:

Adam Mickiewicz, Ustęp, III część Dziadów Adam Mickiewicz, Reduta Ordona

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: bohaterów w szponach namiętności, portretów władców, kobiet, zbrodniarzy, motywu zbrodni i kary

ilustracja do Sonetów do Laury Francesco Pelrarki (XIV w.)

Francesco Petrarca, Sonety do Laury

Jest to cykl liryków miłosnych, erotyków, który zapoczątkował renesansową poezję miłosną. Utwory dają świadectwo miłości, której obiektem jest dama doskonała zarówno pod względem duchowym, jak i cielesnym. Kim była kobieta, w której autentycznie zakochał się poeta, do końca nie wiadomo. Najważniejsze są w sonetach przeżycia miłosne zakochanego, pisane w obowiązującej konwencji miłości dworskiej. Poeta analizuje stan swojej duszy, umysłu, a nawet podświadomości znajdującej się pod wpływem gorącego uczucia, i przekazuje je w kunsztownej formie poetyckiej, za jaki uznawano wówczas sonet.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Jan Andrzej Morsztyn, sonety z tomu Lutnia Adam Mickiewicz, cykl Sonety odeskie

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: różnych konwencji pisania o miłości