32

MODERNIZACJA REFLEKSYJNA

kontrolą Brytyjczyków, a Afrykanerzy czekali na czasy, kiedy sami przejmą rządy nad niezależnym państwem. Mówiąc słowami jednego z przywódców politycznych Afrykanerów: „Wielka Wędrówka dała naszym ludziom dusze. Była kolebką naszego poczucia narodowego. Zawsze będzie nam oświetlać drogę, a w nocy służyć za latarnię” (Kcrzcr 1988, s. 37).

Tradycja w oczywisty sposób ma związek z władzą; chroni także przed przypadkowością. Niektórzy przekonywali, że istotą tradycji jest sacnim, ponieważ napełnia przeszłość obecnością Boga; z tego punktu widzenia rytuały polityczne mają zabarwienie religijne. Powinno się jednak raczej postrzegać prawdę formuliczną jako właściwość łączącą sacnim z tradycją. Prawda formuliczną sprawia, żc główne aspekty tradycji stają się „nienaruszalne” oraz nadaje spójność teraźniejszości w odniesieniu do przeszłości. Pomniki zamieniają sic w relikty, kiedy prawdy formuliczne zostają zakwestionowane lub porzucone, a tradycja zamienia się w zwyczaj lub nawyk.

Tradycja, dyskurs, przemoc

W istocie tradycja to sposób rozwiązywania sprzeczności między różnymi wartościami i stylami życia. Ruth Benedict (2005, s. 351) wyra-zila tę myśl w słynnej formule, zgodnie z którą kultury dokonują wyboru spośród „wachlarza możliwości zachowania ludzkiego” i wizji świata. Kiedy jednak dokona się takiego wyboru, przyjęte tradycje (niezależnie od zmian, do jakich może dojść) stają się pryzmatem; zostają wyraźnie oddzielone od innych stylów życia, które wywołują

poczucie obcości i mają osobne centra. Tradycja inkorporuje relacje

*

władzy i stara się je zneutralizować. Swuat „społeczeństwa tradycyjnego” jest światem tradycyjnych społeczeństw, w których pluralizm kulturowy przybiera postać niezwykłej różnorodności obyczajów i zwyczajów funkcjonujących wszakże w uprzywilejowanej przestrzeni.

Społeczeństwa posttradycyjne wygląda zupełnie inaczej. Z natury ma charakter globalizujący; odzwierciedla również nasilenie się globalizacji. W porządku posttradycyjnym pluralizm kulturowy, czy

Żytio w ipolt" /mAklwlfi posltiedycyjiiyin

zawiera tradycje istniejące od dawna, czy te wynalezione, nic może już przybierać formy oddzielnych centrów zakorzenionej władzy.

Z analitycznego punktu widzenia istnieją tylko cztery sposoby - niezależnie od kontekstu społecznego lub społeczeństwa rozwiązania niezgodności wartości między jednostkami lub zbiorowościa-ini. Może się ono dokonać przez zakorzenienie tradycji; uwolnienie się. od nieprzyjaźnie nastawionego obcego; dyskurs lub dialog; przymus lub przemoc. Wszystkie cztery sposoby można spotkać w większości kontekstów działania, we wszystkich kulturach, przynajmniej w postaci immanentnych możliwości. Każdej z nich można jednak przypisać inną rangę. W społeczeństwach o dominującym wpływie tradycji tradycyjne wierzenia i praktyki przcfiltrowane przez działania strażników „eliminują z gry” wiele możliwości. Zakorzeniona władza pozostaje w znacznym stopniu w ukryciu, a przystosowanie kulturowe przybiera przede wszystkim postać geograficznej segmentacji. Uwolnienie się nie nabiera raczej w tym wypadku formy aktywnego procesu, ale jest wynikiem organizacji czasoprzestrzennej systemów przednowoczesnych, czemu towarzyszą bariery stojące na drodze komunikacji ponadlokalnej.

Jednak wraz z pojawieniem się nowoczesności, a zwłaszcza z nasileniem się procesów globalizacji, warunki te ulegają w zasadzie całkowitemu osłabieniu. Od tradycji wymaga się, aby „wyjaśniały” i usprawiedliwiały same siebie w sposób, o którym już wspominałem. Ogólnie rzecz biorąc, tradycje mogą przetrwać, jeśli poddają się dys-kursywnemu uzasadnieniu i jeśli są gotowe wejść w otwarty dialog nie tylko z innymi tradycjami, ale również z alternatywnymi sposobami postępowania. Istnieją metody i okoliczności umożliwiające uwolnienie się, ale ich liczba staje się coraz bardziej ograniczona.

W okresie powojennym Pomnik Voortrekkerów stał się symbolem dominującej ideologii w RPA. Można powiedzieć, że ideologia ta umożliwiła powstanie doktryny apartheidu jako rozmyślnej „odmowy dialogu” opartej na wymuszonej segregacji geograficznej i kulturowej. Dziś, w 1993 roku, kluczowym zagadnieniem dla potencjalnej demokratycznej przyszłości RPA jest pytanie, czy między afrykanerskim nacjonalizmem a innymi grupami kulturowymi i gru-