32 (208)

168 WPŁYW SPOŁECZNY

Dysonans poznawczy oznacza psychologiczne napięcie, które pojawia się, gdy jednostka odnotowuje niezgodność między swoim zachowaniem a posiadanym w danej sprawie przekonaniem. Napięcie to jest stanem niekomfortowym i motywuje do jego redukcji. Może ona nastąpić w wyniku zaprzestania zachowania lub poprzez zmianę postawy.

4.4.1.2    Konsekwencje powiedzenia wielkiego kłamstwa

By udokumentować eksperymentalnie, jak działa mechanizm przywracania zgodności między postawą a zachowaniem, Festinger i współpracownicy (1959) przeprowadzili eksperyment, którego rezultaty stworzyły wyzwanie wobec niektórych teorii ekonomicznych. Otóż osoby badane miały najpierw za zadanie przekręcanie drewnianych pokręteł wmontowanych w pulpit w kilku rzędach. Robiły to mniej więcej godzinę: od początku do końca, i znów to samo. Było oczywiste, że zadanie takie jest dla każdego normalnego człowieka po prostu nudne. Eksperymentator wyjaśniał następnie (niezgodnie z prawdą), że celem tego eksperymentu jest stwierdzenie, jak oczekiwania ludzi wpływają na poziom wykonania zadań. W związku z tym badany był proszony, by powiedzieć innej „osobie badanej”, która za chwilę miała wejść do laboratorium (a która była w istocie asystentem eksperymentatora), że to zadanie przekręcania pokręteł jest bardzo interesujące.

Za trud powiedzenia tego „wielkiego kłamstwa” połowie badanych eksperymentator proponował 1 dolara, a innym - aż 20 dolarów. Gdy druga osoba wchodziła do laboratorium, badany mówił więc jej, że przekręcanie tych pokręteł to w sumie bardzo sympatyczne doświadczenie. Gdy osoba ta protestowała, mówiąc, że jej kolega uczestniczył wcześniej w tym eksperymencie i stwierdził, że było ono raczej nudne, nasz badany miał ją przekonywać, że widocznie był to jakiś inny eksperyment. „Jest to świetne doświadczenie ruchowe, na pewno ci się spodoba” - miał perswadować badany.

Na koniec osoba badana była proszona przez innego eksperymentatora (rzekomo badającego, jak ludzie reagują na eksperymenty), o wypełnienie krótkiego kwestionariusza sprawdzającego, jak naprawdę podobało się jej zadanie z pokrętłami.

Po opisaniu tego eksperymentu zwykle zadaję swoim studentom pytanie: ,Jak sądzicie, kto stwierdził, że właściwie zadanie to było nawet fajne. Czy ci, którzy otrzymali małą nagrodę (1 dolara) za wielkie kłamstwo, czy ci, którzy otrzymali 20 dolarów?”. Na twarzach widzę konsternację; skoro profesor zadaje takie pytanie, to prawdopodobnie jest w tym jakaś pułapka. Wbrew temu niektórzy ze studentów odważają się powiedzieć „Naturalnie ci, którzy otrzymali wielką nagrodę za to kłamstwo, czyli ci, którzy dostali 20 dolarów”. Jest to odpowiedź zgodna nie tylko ze zdrowym rozsądkiem, ale także z różnymi teoriami ekonomicznymi, sugerującymi, że duże nagrody za nasze zachowanie sprzyjają na przykład podniesieniu efektywności pracy.

4.4.1.3    Efekt niewystarczającego usprawiedliwienia

Autorzy podważyli ten sposób myślenia. Okazało się bowiem, że ci, którzy dostali niską nagrodę, zmienili swoje przekonanie na temat eksperymentu, czyniąc je zgodnym ze swoim zachowaniem (w tym wypadku powiedzeniem, że przekręcanie pokręteł to jest