38

148 INTELIGENCJA A KULTURA

Nikogo i niczego mu nie żal, w każdej chwili jest gotów poświęcić osoby, które mu zaufały, cenioną umiejętnością jest knucie intryg i zdrada. Członkowie „piątki” są wierni przywódcy w imię rewolucji i całkowitej wolności, stanowią „kapitał rewolucyjny”⁶⁴' ; o ich uprzedmiotowieniu świadczą słowa, które wygłasza Wierchowieński w rozmowie ze Stawroginem:

„No i wreszcie muszę wymienić to, co najważniejsze - co jest owym cementem, który wszystko spaja. Jest nim absolutne wyjałowienie myślowe, wręcz wstręt do formułowania własnych, niezależnych sądów. Owa niemoc jest właśnie największą siłą, która ich łączy!”⁶⁴².

Celem inteligenta-rewolucjonisty jest uszczęśliwienie ludu, zaś najpewniejszym narzędziem zniszczenia istniejącego świata jawi się ten sam lud, doprowadzony do ostateczności widokiem bied i nieszczęść, które sąjego udziałem:

„Towarzysze nie mają żadnego innego celu prócz pełnego wyzwolenia i szczęścia narodu, czyli ludu robotniczego. Ale, przekonani o tym, że owo wyzwolenie i osiągnięcie tego szczęścia jest możliwe tylko drogą miażdżącej rewolucji ludowej, towarzysze wszystkimi siłami i środkami będą się przyczyniać do rozwoju i ujawniania tych bied i nieszczęść, które powinny w końcu wyprowadzić lud z cierpliwości i pchnąć go do powszechnego powstania”⁶⁴³.

„Bies” jest kolejnym etapem w ewolucji postawy nihilistycznej w jej aspekcie psychologicznym. Zapowiada destrukcję kultury, poczynając od jej podstawowych form: więzi o charakterze rodzinnym, koleżeńskim, aż do zniszczenia struktury ontologicznej - wyrzekania się własnej tożsamości w imię rewolucji. Nihilista jest głęboko areligij-ny, choć cechuje go fanatyczne zaprzedanie idei.

„...religia zawsze oznacza wiarę w istnienie wartości absolutnej, uznanie zasady, że realne siły życia łączą się z idealną prawdą ducha. Religia sprowadza się właśnie do uświadomienia sobie, kosmicznego, uniwersalnego sensu wartości wyższych, każdy zaś światopogląd, w którym zakłada się, że ideał ma jedynie ludzkie, względne znaczenie, jest światopoglądem areligijnym i anty-religijnym, bez względu na psychologiczną siłę towarzyszących mu uczuć”⁶⁴⁴.

Zderzenie w duszy rosyjskiego inteligenta dwóch potrzeb: ślepej wiary w ideał służby ludowi oraz dążenie do życia według wartości idealnych doprowadziło do wyrugowania religii i sztuki. Kolektywne sumienie kierowało się subiektywnie pojmowanym interesem bliźniego, który dla inteligenta nie był człowiekiem w znaczeniu osobowym, lecz postrzeganym abstrakcyjnie „ludem”.

Z antropologicznego punktu widzenia „nihilista” jest postacią złowróżbną, zapowiadającą destrukcję. Charakteryzuje go chaos wewnętrzny oraz brak obiektywnych odniesień moralnych. Dla nihilisty „dobro” i „zło” są pojęciami względnymi, dlatego zakłada on, że dla osiągnięcia szczęścia wystarczy zmienić warunki zewnętrzne, niszcząc istniejące formy.

Rewolucyjność inteligencji jest przede wszystkim rysem psychicznym, przejawia się w sferze światopoglądu i moralności. Dopiero na tej podstawie możemy interpre-

⁶⁴¹    Por. Katechizm..., punkt 10.

⁶⁴²    F. Dostojewski, Biesy, s. 536.

⁶⁴³    Katechizm..., punkt 22.

⁶⁴⁴    S. Frank, Etyka nihilizmu, s. 111.