3

46

wszystkich osób, jeszcze w okresie ustawy XII tablic była mało zróżnicowana i nazywała się minus. Słowo to oznaczało rękę: rękę strzegącą, wspomagającą, ale i karzącą. Z czasem można zauważyć pewne zróżnicowanie władzy pater familias wobec poszczególnych członków rodziny. Nad dziećmi ojciec miał władzę zwanąpalria potestas.

Patria potestas była instytucją czysto rzymską i przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Trwała ona tak długo, jak długo żył ojciec; była sprawowana zarówno nad dziećmi niedojrzałymi, jak i nad dojrzałymi, chociażby pełniły one najwyższe funkcje państwowe. Na określenie uprawnień w stosunku do żony, jeśli ta wchodziła pod władzę męża, zachowano dawną nazwę - manus*

Ogrom władzy pater familias nad dziećmi najpełniej wyrażają takie określenia jak: ius vitae ac necis czy vitae necisąuepotestas. Oznaczały one uprawnienie ojca do decydowania

9

o losie dziecka .

■ 9*ieicc nabywał patria potestas nad dzieckiem wtedy, kiedy urodziło się ono ex iustis nuptiir czyli cx tucore¹¹ i intra legitunwn tempas^,2.

Kwestię tzw. okresu koncepcyjnego regulowała, jak zgodnie przyjmuje s e w literaturze, już ustawa XII tablic. Odnośny przepis tej ustawy został zrekonstruowany właśnie na podstawie NoctesAtticae i brzmiał: Si qtti ei itt X. MENS1BUS PROXIMIS postumus natus escit, justus esnAy. Antykwarysta umieścił go w rozdziale poświęconym dyskusji starożytnych lekarzy i Filozofów na temat czasu trwania ciąży¹ . Uważali oni bowiem, że dziecko rzadko rodzi się w siódmym miesiącu ciąży, nigdy w ósmym, często w dziewiątym, a najczęściej w dziesiątym. Mówiąc o dziesiątym miesiącu zaznacza Gcllius, że nie chodziło tu o pełny a jedynie rozpoczęty miesiąc¹⁵. Dalej zaś, nie zajmując się urodzeniem w siódmym miesiącu, przytacza liczne przykłady urodzenia dziecka po upływie dziesiątego miesiąca¹⁶. Jednakże przepis ustawy XII tablic uznawał za pogrobowca dziecko urodzone najpóźniej w dziesiątym miesiącu. Taki poslumits był traktowany na równi z dziećmi urodzonymi za życia ojca¹⁷.

Gcllius cytuje teżHebdomades Varrona , który wzorem neopitagorcjczyków przypisywał liczbie siedem magiczną moc także w życiu płodowym człowieka. Bowiem po 7 dniach od zapłodnienia nasienie staje się zdolne do przybrania postaci; następnie po czterech tygodniach (siódemkach) formuje się pleć, głowa i kość pacierzowa; w czasie 7 tygodni (czyli 49 dni) człowiek zostaje w pełni ukształtowany. AJc jego los uzależniony jest od następnej siódemki, jaką jest 7 miesięcy; wcześniej bowiem nie może urodzić się zdolny do życia¹⁹. Jeśli ciąża przebiegała niąwidlowo , poród następował z początkiem 40 tygodnia(czyli po 273 dniach od poczęęJa)^/

W Rzymie zawsze mile było widziane liczne potomstwo. W najdawniejszym czasie ilość dzieci nie miała większego wpływu na sytuację prawną ojca. Zmieniło się to dopiero w czasach Augusta. Osoby mogące poszczycić się licznym potomstwem otrzymywały różne przywileje, m. in.: ius Irittm liberorum . Przywilej ten miał większe znaczenie dla kobiet, choć i mężczyznom przynosił korzyści. Dzięki przekazowi Gclliusa wiadomo, żc zgodnie z lex lalia tle maritaiulis onlinibus ilość dzieci wpływała na kolejność piastowania urzędu przez nutgi-slratus. Z dwóch konsulów bowiem ubiegających się o otrzyma nic fusces, pierwsze listwo miał nie ten, który był starszy, lecz (en, który miał więcej dzieci pod palria potestas. Jeśli obaj kandydaci mieli równą ilość dzieci, pierwszeństwo miał żonaty. Dopiero wtedy, gdy obaj byli żonaci i mieli równą ilość dzieci, fasces brał ten, który był starszy²³. Przy liczeniu brano pod uwagę nic dzieci zrodzone, ale pozoslającące pod palria potestas.

Wejście pod władzę następowało bowiem nie tylko na skutek urodzenia, ale także poprzez przyjęcie do rodziny, które dzisiaj nazywa się przysposobieniem, a w Rzymie dokonywało się albo w formie adrogatio, albo w formie adoptio. Pierwsza odbywała się per populiwi, druga per praetorenf . Według Gclliusa obcy (extraneus) zarówno dzięki adrogatio, jak i adoptio mógł otrzymać stanowisko dziecka w rodzinie. Adrogowany, będący osobą sili iaris (czyli nic podlegający niczyjej władzy w rodzinie), w wyniku adrogatio, przy dokonywaniu której brał czynny udział, stawał się osobą alieni iuris, wchodząc pod palria potestas adrogującego. Natomiast adoptowany, jako osoba alieni iuris, był przedmiotem czynności

dokonywanej między dwoma pater familias, w wyniku której przechodził spod władzy

25

dotychczasowego ojca pod władzę ojca nowego . Sama nazwa adrogatio pochodzi, jak wyjaśnia Gcllius, od sposobu dokonywania tego aktu, czyli od rogatio kierowanej na contilia curiata przez pater familias do zgromadzonego poptiliis .

Gcllius opisując adrogatio podkreślał, że od czasów Quintusa Muciusa adrogujący składał przysięgę (iiisiiirandum)" , że jego zamiary względem adrogowanego są słuszne i uczciwe" . Składana przysięga dotyczyła zapewne tue tylko spraw majątkowych, lecz także spraw związanych z sacra. W literaturze zwraca się uwagę głównie na interes adrogującego, a zwłaszcza na przekazanie familia i sacra odpowiedniemu następcy . Wydaje mi się jednak, że ponlyfikowic dbali przede wszystkim o interes rodziny adrogowanego, która na skutek adrogacji przestawała istnieć, sacra jej bowiem gasły, a majątek przypadał adrogująccmu.

Dzięki Gelliusowi zachowały się słowa formuły rogatio wygłaszanej na comitia curiata przez pater familias . Zgodnie z. tą formulą adrogowany stawał się i tire legeąue ftlius, nad którym pater familias nabywał vitac necisc/ue potestas. Było to stanowisko syna zrodzonego z małżeństwa nie tylko uznanego przez prawo, ale także z takiego, w którym matka była muter familias, czyli pozostawała pod władzą męża. Inaczej mówiąc, adrogowany stawał się krewnym agitacyjnym tak adrogującego ojca, jak i jego żony. Nabywał zatem uprawnienia do dziedziczenia beztcslamcntowego po adrogującym oraz - jako najbliższy agnat - prawo do sprawowania opieki nad jego żoną i prawo do dziedziczenia po niej.

Pod władzą pater familias, w okresie archaicznym, przeważnie znajdowała się również żona. Jakkolwiek małżeństwo rzymskie było zawsze jedno, to różna w nim mogła być pozycja żony. Ta, wychodząc za mąż, mogła nic wchodzić do rodziny agnacyjncj męża zachowując pozycję osoby alieni iuris w swojej dotychczasowej rodzinie agnacyjncj, bądź, jeśli była osobą sui iuris, pozostać nią nadal. Mogła jednak wejść do rodziny agitacyjnej męża w wyniku conecnlio in manum. W najdawniejszym okresie w zasadzie żona wchodziła do rodziny męża w wyniku aktu confarreatio czy coemplio, a także poprzez, usus, czyli roczne przebywanie w