3 (110)

90

W stosunku do materiałów schyłkowopaleolitycznych została wyodrębniona przez K. Szymczaka nowa kultura nazwana perstuńską (K. Szymczak 1987). Jej inwentarze zawierają elementy Bromme-Lyngby, znane również z Woźnej Wsi, co stanowiło podstawę do uznania kultury perstuńskiej za wschodni wariant kultu Lyngby. Zastrzeżenia dotyczące wydzielenia tej kultury zostały szczegółowo omówione przez Z. Sulgostowską (1989). Główne z nich dotyczą doboru materiału źródłowego, który nie spełnia wymogów stawianych materiałom pełnowartościowym, nie wykazanie istotnych różnic między inwentarzami pcrstuńskimi a Bromme-Lyngby oraz braku dowodów na postulowany alleródzki wiek kultury perstuńskiej.

Znaczne kłopoty sprawiają inwentarze holoceńskie bez-ccramicznc, określane w tej pracy jako mezolityczne, z powodu braku czystych, rozkopanych zespołów, co powoduje znaczną rozpiętość opinii między badaczami. Dotychczasowe poglądy na przynależność taksonomiczną inwentarzy mczolitycznych przedstawiają się następująco: S. K. Kozłowski (1972,s.215) przyjmuje istnienie kultury kundajskiej, a w opracowaniu J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski (1977, s. 244-247) kultury niemeńskiej, rezygnując z kundajskiej; J. Okuliez (1973, s. 54-55) stwierdza istnienie kręgu kun-dajsko-borkowskiego; H. Więckowska (1975, ryc. 91) oznacza w tym rejonie przemysły z oddziaływaniami kundajski-mi; E. Kcmpisly, I-I. Więckowska (1983, s. 90-91) proponują rezygnację z kultury janisławickicj, podkreślając odrębność i silne nawiązania do zespołów wschodnich. Z kolei R. Ri-mantienc (1981, s. 177) przyjmuje obecność kultury niemeńskiej, a L. Kolcov (1977, ryc. 53 i 54) zaznacza kultury mezolityczne o tradycji świderkiej, janisławicką oraz. mezolit o tradycji posożskicj. Istnieje jeszcze inna jednostka, której inwentarze o cechach mieszanych zawierające elementy narwiańskie, trapezy, zbrojniki lancetowate i półksiężyce obok elementów wschodnich były określane jako „zespoły typu Kudłajcwka" (S. K. Kozłowski, 1972) lub „grupa Kudłajcw-ka” (J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski 1975, s. 338). Ostatnio inwentarzom tego typu nadano już rangę kultury Kudłajcwka (K. Szymczak, K. Nowak 1982) na podstawie materiałów z rozkopanych stanowisk Burdcniszki lCi Matłak. Należy jednak pamiętać, że inwentarz z Maiłaka jest pozbawiony planigrafii i wystąpił głównie na wtórnym złożu, natomiast w Burdeniszkach uderza ubóstwo wyrobów krzemiennych uznanych za dystynktywne dla tej kultury.

Z racji również mieszanego charakteru stanowiska w Woźnej Wsi nic dostarczyły danych pozwalających opowiedzieć sic za którąkolwiek z proponowanych koncepcji. Obecność wyraźnych elementów narwiańskich, przeważających liczbowo wiślańskich i wschodnich wydaje się typowa dla tego obszaru.

Ponieważ wszyscy cytowani badacze wyrażają opinię o zaznaczającym się tam silnym wpływie elementów wschodnich, utożsamianych niekiedy z kręgiem północno-wschodnim i w jego obrębie z kulturą kundajską, sprawie tej poświęcono więcej uwagi. Należy wspomnieć na wstępie, że kultura kundajska na rodzimym terenie scharakteryzowana jest najlepiej przez inwentarze kościane, podczas gdy w omawianym rejonie Polski znaleziska kundajskich wyrobów organicznych znajdowane są bez kontekstu materiałów krzemiennych. Trudno również stwierdzić jak wyglądały inwentarze kościane i rogowe towarzyszące krzemiennym wyrobom narwiańskim i wiślańskim. Za wyznaczniki kręgu północno-wschodniego i kultur: niemeńskiej i kundajskiej zostały uznane następujące wyroby krzemienne (J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski 1975, s.327): 1) rdzenie jednopiętrowe, regularne i pochodzące z nich wióry; 2) technika kurtyzowa-nia wiórów i wiórków; 3) narzędzia przewodnie — smukłe, słabo zakolone drapacze łukowe lub prostkowe, rylce łamańce, wkładki retuszowane, liściaki kundajskie.

W materiałach z Woźnej Wsi wystąpiły podobne rdzenie, ale ich charakterystyka odpowiada również rdzeniom janisławickim, nie stwierdzono natomiast regularnych rdzeni ołówkowych. Zagadnienie kurtyzowania wiórów, mimo iż wielokrotnie przytaczane jako argument na rzecz istnienia wpływów wschodnich, do tej pory nie zostało zanalizowane pod kątem możliwości odróżnienia śladów intencjonalnego i przypadkowego łamania. Kwestia ta wymaga odrębnych badań, a stwierdzenie w materiałach z Woźnej Wsi liczniejszych fragmentów w inwentarzach holoceńskich niż w inwentarzach paleolitycznych jest tylko wskazówką. Liściaki postświderskie w inwentarzach z Sośni, Staczy i Woźnej Wsi występują jako 1% ogółu narzędzi. Przy okazji warto poświęcić więcej uwagi poglądowi o obecności liściaków świderskich w zespołach kultury niemeńskiej (J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski 1977, s.243) bądź epiświderskich (R. Ri-manticnc 1981, s.179). Na stanowiskach z ceramiką niemeńską gd/.ic stwierdzono obecność liściaków świderskich (Au-gustów-Wójtowskjc Włóki, Woźna Wieś) występowały inwentarze typowo świderskie z charakterystyczną techniką rdzeniowania, a co za tym idzie z innym półsurowccm i wykonanymi z niego narzędziami. Przekonującym przykładem o braku powiązań liściaków świderskich z niemeńskimi inwentarzami ceramicznymi jest różnica między wykopami I a III i IV na stanowisku 1 w Woźnej Wsi. We wszystkich wykopach materiały niemeńskie wystąpiły w równym nasileniu, nakładając się na osadnictwo schyłkowopalcolitycznc zróżnicowane jeśli chodzi o skład liściaków: w wykopie I ahrensburskie, Lyngby, świderskie, a w wykopach III i IV wyłącznic ahrensburskie i Lyngby. Przy założeniu, żc chociaż część liściaków świderskich z wykopu I była związana z etapem niemeńskim osadnictwa powstaje pytanie, dlaczego brak ich całkowicie w wykopach III i IV, też bogatych w narzędzia? Wyniki powyższe wskazujące brak liściaków świderskich w omawianych wyżej polskich inwentarzach niemeńskich i znikomy udział liściaków postświdcrkich mogą świadczyć o swoistości materiałów z terenu Polski, bądź o mieszanym charakterze materiałów na podstawie których wysunięto omawiane twierdzenie. Rylce łamańce są stałym elementem od paleolitu, ale w materiałach holoceńskich ich udział wzrasta rzeczywiście osiągając 25-30%. Natomiast smukłe i słabo zaokrąglone drapacze łukowe i prostkowe są formą powszechną i niedystynktywną.

Wiórki typu Borki są najwyraźniej zaznaczonym elementem wschodnim ze względu na liczebność jak i częstość występowania. Znane są one z następujących stanowisk holoceńskich z Polski północno-wschodniej: Burdeniszki 1C, Ełk, Matłak, Sośnia i Woźna Wieś, gdzie wystąpiły w inwentarzach wszystkich wykopów. Istotna jest ich przynależność do zespołów ceramicznych, bądź bezceramicznych. Brak wiórków Borki na stanowiskach w Staczach i w Augustowie-Wójtowskich Włókach przemawia za ich mezoli tyczną (bez-ceramiczną) metryką. Tak więc obecność niektórych elementów wschodnich (głównie wiórków typu Borki i rylców łamańców) choć potwierdzona, trudna jest ciągle do precyzyjnego określenia w stosunku do elementów z południa i zachodu.