3 (112)

134 Lilianna Kostańska

3. Postawy rodziców wobec dzieci o różnym poziomie dysfunkcji intelektualnych 3.1. Postawy wobec dzieci upośledzonych umysłowo

Na stosunek rodziców do dziecka oraz na poziom jego akceptacji wpływają określone ambicje i oczekiwania związane z wychowaniem. W przypadku dziecka upośledzonego, które nie jest w stanie ich spełnić, spotyka rodziców głębokie rozczarowanie. W związku z tą sytuacją M. Ziemska [1971] stwierdziła u matek tych dzieci zmiany w osobowości. Ujawniały się one w postaci zwiększonego napięcia emocjonalnego, uczucia lęku i niepokoju. Matki wykazywały także nieprawidłowe postaw}’- wobec ról rodzinnych i domowych.

Pogodzenie się z trudną rzeczywistością i postawy preferowane wobec dziecka upośledzonego są uwarunkowane środowiskowo. Z badań K. Boczar [1980] wynika, że rodziny o wysokim statusie materialnym i kulturalnym ujawniają tendencje do akceptacji dziecka upośledzonego i wszechstronnej realizacji jego potrzeb. Dzieci lekko upośledzone (podobnie jak prawidłowo rozwinięte umysłowo), wychowywane w atmosferze akceptacji, są bardziej stabilne emocjonalnie, realniej oceniają siebie, a w kontaktach z innymi są bardziej przyjacielskie i uspołecznione niż przy postawie unikania czy odrzucania. Opierając się na wywiadzie z rodzicami i wypracowaniach dziecięcych, M. Wesołowska [1969] stwierdziła zależność postaw matek wobec dzieci upośledzonych od struktury rodziny i stopnia umiejętności wychowawczych. W rodzinach zagrożonych demoralizacją dziecko traktuje się obojętnie. Brak właściwych więzi emocjonalnych stwierdzała ona też w rodzinach zrekonstruowanych i rozbitych.

Rolę atmosfery wychowawczej środowisku jako czynnika stymulującego rozwój dzieci ze znacznym opóźnieniem umysłowym ukazują badania H. M. Skeelsa [Ziemska, 1979], Dwuletni pobyt dzieci w wieku ponieinowlęcym w zakładzie opiekuńczym, preferującym pozytywne kontakty matek zastępczych, wpływa! na wzrost I.I. średnio o 28,5 pkt. Do oceny postaw rodzicielskich wobec dzieci upośledzonych umysłowo stosowano test PARI i Kwestionariusz dla Rodziców w opracowaniu Marii Ziemskiej.

Wśród badań można wyróżnić określone postawy rodzicielskie wobec dzieci upośledzonych umysłowo w zależności od płci rodzica, a także wpływ określonego rodzaju postaw na naukę szkolną, zachowanie przystosowawcze, uspołecznienie i osobowość tych jednostek. Badania J. Kostrzewskiego [1980] i B. Kowalczyk [Jaroszewska, 1976] wykazały, że rodzice dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim istotnie częściej (niż w przypadku normy) ujawniają postawy ambiwalentne — z jednej strony nadmierną koncentrację uczuciową na dziecku, z drugiej nadmierny dystans.

Uzyskane przez F. Wojciechowskiego [1984] w Kwestionariuszu Marii Ziemskiej wyniki wskazują, że postawę zdecydowanego górowania nad dzieckiem prezentuje 69% ojców i 55,2% matek. Postawa bezradności wychowawczej wystąpiła u 51,7% ojców i 66,7% matek. Nadmierną koncentrację uczuciową na dziecku stwierdził on u 39,7% ojców i 62,7% matek. Tendencję do wycofywania się z bliskich kontaktów z dzieckiem ujawniało 79,3% ojców i 64,2% matek.

J. Kostrzewski [1980] i B. Kowalczyk [Jaroszewska, 1976] stwierdzili, iż postawy matek wobec dziewcząt różnią się od postaw wobec chłopców upośledzonych umysłowo. W stosunku do chłopców matki częściej dążą do surowego wychowania, ograniczając ich swobodę. Na postawy ojców nie ma istotnego wpływu płeć dziecka. Wyjątek stanowi częściej ujawniana obawa o skrzywdzenie córki. Matki i ojcowie dzieci upośledzonych umysłowo częściej preferują wychowanie surowe, w zależności od siebie. Rodzice tych dzieci istotnie częściej (w porównaniu do postaw rodziców. wobec dzieci z normą umysłową) ograniczają swobodę dziecka i ingerują w jego życie. Tłumią też agresję i zainteresowania seksualne swoich dzieci, a preferują zachowania stymulujące aktywność dziecka.

W innych badaniach J. Kostrzewski [1984] stwierdza, że prawidłowy kontakt uczuciowy matki z dzieckiem upośledzonym umysłowo wpływa w małym, lecz wyraźnym stopniu na oceny uzyskiwane przez nie w szkole. Trudności szkolne mogą powstawać wskutek surowego wychowania (postawa górowania) i dystansu w stosunku do dziecka. Rozwój umiejętności szkolnych jest też hamowany przy preferowaniu przez rodziców nadmiernej koncentracji i nadmiernego dystansu. Prawidłowy kontakt emocjonalny oraz kierowanie dzieckiem bez akcentowania nad nim przewagi wyjaśnia 6,6% wariancji badanych umiejętności w zakresie języka polskiego [Kostrzewski, 1986]. Bardziej stymulują je — życie kulturalne rodziny, zainteresowania i wykształcenie rodziców (9,6%). Podobny jest wpływ tych zmiennych na powodzenie w zakresie matematyki. Korzystne postawy macierzyńskie wyjaśniają je w 6,6%,zmienne zaś społeczno-kulturowe środowiska rodzinnego w 9,7%. Stwierdzono również wpływ postaw rodzicielskich na różne formy zachowania mierzonego Skalą Zachowania Przystosowawczego u 7-11-letnich dzieci upośledzonych umysłowo [Kostrzewski, 1988]. W badaniach potwierdził się związek postaw matek z przystosowaniem społecznym ich dzieci. Dotyczył wpływu rozumnych wymagań i okazywania przez matki zadowolenia z wykonania ich poleceń oraz kierowania dzieckiem bez akcentowania swojej przewagi — na ogólne, samodzielne funkcjonowanie dziecka (mierzone I częścią Skali). Wpływ ten jest wtedy wyższy niż wówczas, gdy matka preferuje zrównoważony lub bliski kontakt emocjonalny. Zarazem takie postawy jak bezradność wobec problemów wychowania, górowanie nad dzieckiem, nadmierna koncentracja uczuciowa oraz nadmierny dystans emocjonalny matki wobec dziecka sprzyjają ujawnianiu się zaburzeń zachowania.

3.2. Postawy rodzicielskie wobec dzieci o niższym niż przeciętny poziomie inteligencji

Systemy klasyfikacyjne H. Spionek [1973] i J. Kostrzewskiego [1981], dotyczące dzieci o niższym niż przeciętny poziomie inteligencji, podkreślają rolę, którą może spełniać środowisko w pokonywaniu przez te jednostki trudności związanych z nauką szkolną i przystosowaniem się do wymogów życia codziennego. Niestety, sytuacja rodzinna tych dzieci jest wyraźnie niekorzystna [Maurer, 1981: Kostańska, 1988]. Brak zrozumienia problemów dziecka i nieprawidłowa, pełna napięć atmos-