5 (79)

138 Lilianna Kostańska

4. Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci z dysfunkcjami intelektualnymi w percepcji dziecka i jego najbliższych

Sposób interpretacji przez dzieci stosunku do nich ich rodziców odgrywa ważną rolę w tworzeniu się poczucia bezpieczeństwa i emocjonalnej pewności. Można oczekiwać, że adekwatny odbiór uczuć rodziców następuje przy otwartym ich wyrażaniu wobec dzieci. Dużą rolę w emocjonalnym kontakcie z dziećmi odgrywa poziom satysfakcji rodziców z realizacji swoich marzeń i oczekiwań związanych z ich wychowaniem. Dzieci z dysfunkcjami intelektualnymi przysparzają swym rodzicom wielu kłopotów, co może wpływać na inny obraz rodzinnych więzi emocjonalnych w percepcji członków tych rodzin.

4.1. Percepcja więzi emocjonalnych w rodzinach dzieci upośledzonych umysłowo

Analizując wyniki uzyskane w teście FRT przez K. Murowską [Rembowski, 1972] i Zdaniach Niedokok ii (w opracowaniu J. Kostrzewskiego) przez F. Wojciechowskiego [1984] zauważa się, że osobą najbardziej kochaną w oczach dziecka upośledzonego jest jego matka. W badaniach K. Murowskiej dzieci kierowały do niej wyraźnie więcej stwierdzeń pozytywnych (32,1%) niż do ojca (9,7%). Ojciec zajmował w ich percepcji miejsce po matce, młodszych siostrach i starszych braciach. U dziewcząt upośledzonych umysłowo wystąpiła przy tym tendencja do izolacji uczuciowej od matki i większe związanie z ojcem oraz starszymi siostrami. Może to stanowić niebezpieczeństwo dla pożądanej identyfikacji z rolami (kobiecymi i domowymi), które z uwagi na pleć będą w przyszłości pełnić i dla prawidłowego kształtowania sfery emocjonalnej. Badanych chłopców upośledzonych umysłowo charakteryzują ambiwalentne uczucia wobec ojca przy silniejszym niż u dziewcząt (ale też niskim) związaniu emocjonalnym z matką.

W Zdaniach Niedokończonych, wypełnianych przez dzieci upośledzone, ojciec • uzyska! 41% ocen pozytywnych i 29,5% negatywnych, co spowodowane było brakiem bezpośrednich kontaktów. Przeważająca grupa tych dzieci zarzuca ojcom większe,obdarzanie miiością ich rodzeństwo. Dla 13,1% powrót ojca do domu stwarza dla badanych przez Wojciechowskiego dzieci upośledzonych sytuację zagrożenia. Matka oceniane była przez dzieci przychylniej. Skierowanych do niej tylko 8,7% wypowiedzi negatywnych. Autorytet ojca uznaje 80,3%, matki zaś 95,6% dzieci upośledzonych umysłowo.

4.2. Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci o niższym niż przeciętny poziomie inteligencji

W badaniach mających ukazać charakter więzi emocjonalnych w rodzinach dzieci o niższym niż przeciętny poziomie inteligencji zastosowano test FRT (Bene i Anthony) w wersji dla dzieci starszych i dla par małżeńskich. Analizy więzi emocjonalnych w rodzinach tych dzieci (scharakteryzowanych w punkcie 3.2.) dokonywano z punktu widzenia rodziców, samego dziecka i pozostałych dzieci w rodzinie. Porównywano pod względem więzi emocjonalnych rodziny dzieci o niższym niż przeciętny

i poziomie inteligencji (uczące się w klasach młodszych szkoły masowej) z rodzinami ; posiadającymi przeciętnie pod tym względem rozwinięte dziecko [Grabczyńska, 1987; Kostańska, 1989]. Stwierdzono przekazywanie między członkami najbliższej rodziny pozytywnych wypowiedzi. Wskazuje to na stosunki oparte na zrozumieniu i współdziałaniu. Niezależnie od poziomu rozwoju umysłowego dziecka osobą znaczącą w rodzinie jest dla niego matka. Świadczy o tym największa liczba twierdzeń skierowanych do niej. Zróżnicowany charakter reiacji między matką a dzieckiem wykazuje związek z intelektualnym funkcjonowaniem dzieci. Dzieci o przeciętnej inteligencji skierowały do matek istatnie więcej (p < 0_; 001) wypowiedzi pozytywnych od dzieci o poziomie niższym niż przeciętny (w badaniach M. Grabczyńskiej p < 0,02), są jednak bardziej krytycznie (p < 0,001) do niej nastawione. Stanowi to odpowiedź na taki sam rodzaj informacji otrzymywanych od matek. W odbiorze dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji matka jest najbardziej zaangażowana w wychowanie. Kocha swe dziecko, nie przekreślając je za niedoskonałości, może nawet wybaczając zbyt wiele (32,3% wypowiedzi pozytywnych i 8,9% negatywnych przy p < 0,001). Pozostałe rodzeństwo — zdaniem dziecka o niższej od przeciętnej inteligencji — oceniane jest przez matki bardziej krytycznie. Forma relacji emocjonalnej między ojcem a dzieckiem różni obie grupy. Dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji odbierają stosunki z ojcem jako ambiwalentne. Postawa ojca wobec dzieci o przeciętnej inteligencji jest oceniana przez nie jako bliższa. Świadczy o tym istotnie wyższa (p < 0,001) liczba stwierdzeń pozytywnych, kierowanych do ojca przez dzieci o tym poziomie rozwoju, a także odbieranych od niego. Uczucia występujące między rodzeństwem a badanymi dziećmi (niezależnie od poziomu inteligencji) miały charakter ambiwalentny.

W analizowanym materiale testowym [Kostańska, 1989] stwierdzono występowanie niezależnej od poziomu inteligencji dziecka tendencji do idealizacji własnej rodziny — przedstawiania jej jako lepszej niż jest w rzeczywistości.

A jak oceniają swoje rodziny rodzice tych dzieci?

Na określenie więzi istniejących w swojej rodzinie matki (niezależnie od poziomu rozwoju umysłowego dzieci) częściej używają stwierdzeń pozytywnych niż negatywnych. Miłość ich skupiona jest na wszystkich dzieciach w rodzinie. Umiarkowanie pozytywne emocje matek nie wpływają na poziom inteligencji dzieci. Stopień zaangażowania emocjonalnego matki jest jednak bardziej zróżnicowany w grupie o niższym poziomie inteligencji.

Mąż jest dla nich osobą mniej znaczącą. W grupie dzieci bez wyraźnych dysfunkcji umysłowych matki deklarują jednakowe obdarzanie miłością męża i dzieci. Osobą najbardziej krytykowaną przez nie jest mąż (p < 0,01 w grupie o niższej od przeciętnej i p < 0,02 o przeciętnej inteligencji). Odczuwają przy tym istotnie większą liczbę negatywnych uwag ze strony męża niż dzieci. Może dlatego bardzo krytycznie oceniają same siebie? Nie są jednak wolne od idealizacji własnej rodziny.

Porównanie więzi emocjonalnych w rodzinach posiadających dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji, uczące się w młodszych klasach szkoły specjalnej i w rodzinach mających dzieci lekko upośledzone umysłowo, umożliwiły badania A. Ogórek [1989]. Wynika z nich niezależna od poziomu inteligencji dziecka różnica w rozkładzie uczuć matek i ojców (p < 0,0005). Matki mają bliższy kontakt uczuciowy