6 (65)

140 Lilianna Kostańska

z dziećmi niż ojcowie. Prawdopodobnie ojcowie mniej interesują się problemami związanymi z wychowaniem swych dzieci, gdyż — jak wykazała analiza ich postaw — czują się wobec nich bardziej bezradni. Deklarowane przez matki i ojców pozytywne uczucia wobec dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji nie zyskują pełnego odbioru u ich dzieci (p < 0,0005). Rodzice czują się mniej przez nie kochani. Różnica dawanych i otrzymywanych uczuć w relacji ojciec—dziecko potwierdza ambiwalentne spostrzeganie postaci ojca przez dziecko o niższej od przeciętnej inteligencji. Dzieci te odbierają znacznie mniej pozytywnych uczuć od ojców niż od matek, obdarzając ojców większą ilością uczuć negatywnych. Podobny charakter miały relacje z rodzicami w percepcji dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Dzieci O niższym niż przeciętny poziomie inteligencji i lekko upośledzone umysłowo mają tendencję do idealizowania własnej rodziny.

Istotne wydawało się zbadanie, czy pozycja dziecka funkcjonującego pod względem intelektualnym na poziomie niższym niż przeciętny różni się od pozycji zajmowanej w rodzinie przez pozostałe dzieci — nie wykazujące wyraźnych zaburzeń intelektualnych.

Badaniami objęto 30 rodzin, w których oceniano charakter więzi między rodzicami a dziećmi [Wysokińska, 1989]. Zakładano, że system kształcenia, któremu poddawane jest dziecko o niższej od przeciętnej inteligencji, może wpływać na odbiór jego problemów przez rodziców i związane z tym emocje. Dlatego zbadano po 50% dzieci o niższym od przeciętnego poziomie inteligencji (o podobnym wieku życia), uczących się w szkole masowej i specjalnej. Pod względem starszeństwa, dzieci o niższym poziomie inteligencji w 46,6% były najmłodsze w rodzinie.

Podobnie jak w analizowanych wcześniej grupach, matki deklarowały silne, (nie pozbawione wymagań) zaangażowanie w relacjach z dziećmi, spotykając się z ich wzajemnością. Dzieci funkcjonujące na wyższym poziomie intelektualnym dostrzegając problem}', które sprawia matkom ich rodzeństwo, okazują matkom więcej (p < 0,02) pozytywnych uczuć, uważając, że są bardziej przez nie kochane. Więzi łączące dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji z pozostałym rodzeństwem można Uznać za pozytywne, ale chłodne. Świadczy o tym mały procent wypowiedzi (w stosunku do ogółu) pozytywnych i negatywnych, emitowanych i otrzymywanych od rodzeństwa.

Ojcowie zdają się pełnić w tych rodzinach ograniczoną rolę. Emocje dzieci w relacjach z nimi mają ambiwalentny charakter. Ich stosunek wobec dzieci o niższym od przeciętnego poziomie inteligencji jest bardziej tolerancyjny z powodu niedoceniania ich możliwości (wynikający być może z przekonania o mniejszej ich wartości). Jednocześnie są bardziej wymagający w stosunku do zdolniejszych dzieci, wiążąc z nimi nadzieje na realizację własnych ambicji. Postawa wychowawcza oparta na władzy i autorytecie, nie zaś na współdziałaniu, wywołuje u dzieci uczucia lęku i dystansu. Może również doprowadzić do konfliktów między rodzeństwem, a w konsekwencji do nieporozumień w relacjach dzieci—rodzice. Posiadanie dziecka z dysfunkcjami intelektualnymi może więc powodować ujawnienie się niewłaściwych więzi emocjonalnych w rodzinie w stosunku do poszczególnych członków, co nie stanowi dla tych dzieci stymulacji rozwojowej.

5. Podsumowanie

Przedstawiony w opracowaniu materia! pozwala na sformułowanie następujących wniosków:

—    Ze wzrostem stopnia dysfunkcji umysłowych (u dzieci o niższej od przeciętnej inteligencji — wyraźnym symptomem dla rodziców- jest nauka dziecka w szkole specjalnej) występuje u rodziców tendencja do nasilenia niewłaściwych postaw wy cho wawczy di;

—    Niezależnie od poziomu rozwoju umysłowego dziecka matka jest dla niego najważniejszą osobą w rodzinie. Z nią łączą dziecko wzajemnie najbardziej głębokie i pozytywne emocje;

—    Miłość ojca jest związana z poziomem rozwoju umysłowego dziecka jako wyznacznikiem jego osiągnięć. Przez osiągnięcia dziecka ojciec ma nadzieję na zrealizowanie własnych ambicji. Trudności dziecka u wielu ojców powodują jednocześnie poczucie bezradności i ambiwalentne zachowania;

—    Ambiwalentny stosunek do ojca nie zależy od poziomu inteligencji dziecka;

—    Ze wzrostem poziomu dysfunkcji intelektualnych dziecka wzrasta stopień zaburzeń relacji emocjonalnych między jego rodzicami.

Powyższe wnioski wskazują na potrzebę udziału psychologa w pracy profilaktycznej (jako doradcy do spraw wychowania) i terapeutycznej (przy nasilonych zaburzeniach w funkcjonującym systemie rodzinnym) z rodzinami posiadającymi dzieci z dysfunkcjami w sferze intelektualnej.

Współpracę z rodziną należy rozpocząć od wyjaśnienia specyfiki funkcjonowania ich „niesprawnego umysłowo” dziecka i jego możliwości działania w sferze po-zaintelektualnej. Pozwoli to rodzicom na stawianie w życiu codziennym wymagań dostosowanych do możliwości rozwojowych dziecka i aktywne włączenie go w życie rodziny. Należy także uświadomić rodzicom, że każde dziecko niezależnie od swojego poziomu rozwoju umysłowego zaspokaja (lub też nie) swoje podstawowe potrzeby emocjonalne w rodzinie poprzez częstotliwość i rodzaj interakcji, w które wchodzi z jej członkami.

Podejmując pracę terapeutyczną z rodziną należy pamiętać, że:

—    Funkcję wychowawczą wobec dzieci pełnią rodzice, których właściwie nikt nie przygotował do tych obowiązków. Nie należy przy tym zapominać o ich osobowości i „modelach” dotyczących ról pełnionych w rodzinie, wyniesionych z rodzin pochodzenia czy wynikających z życiowych doświadczeń;

—    Napięcia towarzyszące obowiązkom związanym z wychowaniem „problemowego dziecka” mogą być źródłem konfliktów małżeńskich, należy więc uświadomić rodzicom potrzebę wprowadzania modyfikacji w ich systemie wartości i ambicji. Może to stanowić istotny problem, zwłaszcza rodzin wielodzietnych, w których doświadczenia wychowawcze rodziców kształtowały się w relacjach z dziećmi bez wyraźnych zaburzeń;

—    W procesie wychowania każdego dziecka, a tym bardziej dziecka „problemowego”, wymagającego większego oparcia w rodzinie, matce powinien towarzyszyć ojciec. Jego nieobecność, doraźny, dość luźny kontakt z dzieckiem i inne niepra-