3 (1580)

Sposoby ujmowania wsparcia społecznego

Wsparcie społeczne - jak już stwierdzono - definiuje się bardzo rozmaicie i często bez odniesienia tego terminu do szerszych ram teoretycznych, tworząc określenia „operacyjne” i „omnibusowe”. Do takich szerokich i pragmatycznych ujęć należą określenia, które definiują wsparcie jako pomoc dostępną dla jednostki w sytuacjach trudnych (Sarason 1982), lub jakó konsekwencję przynależności człowieka do sieci społecznych (por. Pommersbach 1988). Inne kładą nacisk na behawioralny lub procesualny charakter, wsparcia i utożsamiają je z zachowaniami pomocnymi (Gottlieb 1978), lub też definiują wsparcie jako zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach, gwarantowane przez osoby znaczące i grupy odniesienia (Caplan 1981, Sarason 1980). Autorzy późniejszych prac uznali powyższe określenia za mało przydatne do wyjaśniania zjawisk psychologicznych i społecznych związanych ze wsparciem, i podjęli starania polegające ną pre-cyzowaniu koncepcji wsparcia (Barrera 1986; House, Kahn 1985; Schwa-rzer, Leppin 1988; Sęk 1985, 1997). Autorzy prac teoretycznych i empirycznych - między innymi wyżej wspomniani - wyróżniają:

(a)    wsparcie strukturalne i funkcjonalne,

(b)    źródła wsparcia społecznego,

(c)    typy (rodzaje) wsparcia,

(d)    wsparcie otrzymywane i spostrzegane,

(e)    potrzebę wsparcia i mobilizację wsparcia.

Powyższe kategorie (niekiedy nazywane też wymiarami) wydają nam się najważniejsze dla analizy złożonych zmiennych wsparcia; są one też przedmiotem wielu podstawowych analiz.

\y Wsparcie społeczne w ujęciu strukturalnym

Pierwsze kryterium podziału wsparcia społecznego na strukturalne i funkcjonalne wydaje się najistotniejsze. Obiektywne istnienie .sieci spo-łgcznyoh, w których ludzie są zakorzenieni, w których żyją i działają, jest podstawą.wsparcia społecznego.

Wspancie społeczne strukturalne możemy zdefiniować jako obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trud-

nej sytuacji. Tak więc sieci - zwane też przez Caplana (1974) systemami oparcia - pełnią potencjalnie i rzeczywiście funkcje pomocne, czyfi działają na rzecz"dobra swoich członków lub osób, dla których sieć ta jest dostępna. Jak więc widać, nawet wówczas, gdy definiujemy wsparcie społeczne w sposób strukturalny, stwierdzamy, że jego jj.feta tkwi _w. funkcji, jaką sieć (naturalna grupa odniesienia, formalna grupa, instytucja) pełni wobec osób, które są w niej osadzone (embedded). Wsparcie społeczne nie jest więc równoznaczne z integracją społeczną i grupą społeczną, zależy raczej od cech jakościowych i ilościowych tych struktur społecznych (por. Heller, Swindle 1983; Knoll, Schwarzer, w tym tomie).

Niekiedy opisuje, się, wsparcie spojtęczpe poprzez charakterystykę związku interpersonalnego, który pełni pomocną, podtrzymującą funkcję w sytuacji trudnej, a w szczególności kryzysowej; takie właściwości posiada intymny, rozwojowy związek małżeński (Cutrona 1996).

W badaniach nad znaczeniem strukturalnego wsparcia analizowano efekty pomocy w zależności od takich parametrów, jak: wielkość sieci, jej gęstość, spójność i dostępność. Stwierdzono, że jedną z najistotniejszych cech spośród wyżej wymienionych jest dostępność sieci. Można tę dostępność ustalać obiektywnie i subiektywnie mierząc ją liczbą kontaktów, bliskością terytorialną, szybkością i łatwością podjęcia kontaktów. Chodzi między innymi o dobrze funkcjonujące telefony zaufania, pogotowia, specjalne grupy pomocy społecznej, ośrodki dyżurujące w systemie całodobowym, świadczące wielostronną pomoc w nagłych, kryzysowych sytuacjach. Osoby pozbawione naturalnych sieci oparcia, ludzie starsi i samotni, rodziny z pacjentem terminalnym, właśnie ten wskaźnik, związany z dostępnością, uznają za najistotniejszy.

Niekiedy ważną rolę odgrywa homogeniczność lub heterogeniczność sieci, tj. wymiary oznaczające podobieństwo lub zróżnicowanie, np. pod względem wieku, płci, klasy społecznej, wyznania lub problemu (bite żony, dzieci alkoholików, wdowy, ofiary klęsk żywiołowych, opiekunowie pacjentów z chorobą Alzheimera itp.). Podobieństwo położenia życiowego i przeżyć powoduje, że wsparcie jest skuteczne przy dużym nasileniu stresu. Pojawia się też wówczas najwięcej oparcia symetrycznego, odwzajemnianego. Prawidłowość tę stwierdzono zwłaszcza w grupach osób samotnych, osieroconych wskutek straty bliskich.

Do kluczowych cech sieci społecznych pełniących funkcje wsparcia społecznego można zaliczyć poziom prospołeczności i jej szczególną odmianę zwaną altruizmem. Gotowość do zachowań prospołecznych

•'    ) V 15

, . - ■../ >.