40 41 (39)

Rozdział

Rynek, popyt, podaż

2.1. Pojęcie i klasyfikacja rynków

Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają.

Ten całokształt transakcji, czyli rynek, można klasyfikować według różnych kryteriów podziału:

•    według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału):

•    według zasięgu geograficznego możemy rozróżnić rynki lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe, światowy;

•    w zależności od sytuacji rynkowej możemy mówić o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy: ten pierwszy charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej¹, natomiast drugi charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, co daje uprzywilejowaną pozycję nabywcy:

•    w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji możemy wyróżnić rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy. rynek pszenicy, oraz rynek heterogeniczny, np. rynek pracy - występują na nim różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nic konkurujące ze sobą (wówczas mówimy o segmentacji rynku):

•    w zależności od stopnia wyrównywania się cen wyróżniamy ry nek doskonały i niedoskonały.

Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków: (1) rozproszenie po stronic popytu i podaży. (2) brak barier wejścia na rynek. (3) przejrzystość (transparencja ) oraz (4) jednorodność dóbr i usług².

' Jest lo cecha charakterystyczna gospodarki nakazowo-rozdzielczej określanej mianem gospodarki niedoborów.

W dalszej analizie - dla wygody - będziemy używać tytko pojęcia dóbr. rozumiejąc przez to dobra i usługi

Pierwszy warunek oznacza, że każdy z podmiotów dysponuje jednakową silą ekonomiczną i jest ich bardzo dużo; w rezultacie żaden z podmiotów nic może wpływać na kształtowanie się cen. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte na cenie danej z zewnątrz, z rynku; cena jest dla nich parametrem. Warunek drugi oznacza, że wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość wejścia na dany rynek oraz wyjścia z niego, jak również łatwość zmiany zastosowania zasobów. Warunek przejrzystości oznacza, że sprzedający oraz kupujący dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawierania transakcji, w tym zwłaszcza o cenach. Jednorodność dóbr oznacza, że dobra o tym samym przeznaczeniu mają jednakowe cechy fizyczne i są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego. jaki producent je wytworzył.

W rzeczywistym Żytnu gospodarczym spełnienie tych warunków zwykle nic jest możliwe. Zebranie informacji o warunkach wszystkich transakcji dotyczących jakiegoś towaru wymaga czasu i jest kosztowne. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe. np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca. Producenci świadomie - stosując reklamę, znaki firmowe itp. - dążą do zróżnicowania produktów; w rezultacie np. proszek do prania danej firmy jest postrzegany jako lepszy, mimo że skład chemiczny wszystkich proszków jest prawie jednakowy. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek nic jest doskonały i „pozwala" na istnienie wielu cen na taki sam towar.

Przeciwieństwem rynku doskonałego jest rynek monopolistyczny. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza to sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność na produkcję i zbyt jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje więc w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i wysokości cen; w tej sytuacji cena nic jest parametrem branym z rynku, to monopolista jest dawcą ceny. Jednakże nawet taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności czy też braku ograniczeń przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi w swojej polityce cen uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe. Zagadnienia te będą omówione w dalszej części podręcznika.

Gospodarka wolnokonkurcncyjna występowała powszechnie do drugiej połowy XIX wieku w wielu krajach, m.in. Wielkiej Brytanii. Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Charakteryzowała się ona istnieniem w niemal każdej dziedzinie produkcji wielu stosunkowo równorzędnych przedsiębiorstw, z których żadne nic miało znaczącego wpływu na łączną podaż dostarczanych na rynek produktów i między którymi toczyła się ostra walka konkurencyjna. Główną formą rywalizacji była konkurencja cenowa (polegająca na obniżaniu cen swoich wyrobów przez przedsiębiorstwa mające względnie niższe koszty, aby pozyskać nowych odbiorców, zaopatrujących się dotychczas u innych producentów), a podstawowe decyzje produkcyjne i handlowe podejmowane były przede wszystkim na podstawie analizy bieżącej sytuacji rynkowej i bieżącej rentowności produkcji. Kapitały napływały do najbardziej rentownych gałęzi produkcji, odpływały zaś z gałęzi najmniej rentownych. W trakcie walki konkurencyjnej stopniowo wzmacniały się i utrwalały