410,411 (2)

wowych warunków dobrego przystosowania psychicznego, społecznego i zawodowego jednostki niepełnosprawnej.

Okres zdobywania psychicznej autonomii jest często okresem nasilonych konfliktów z rodzicami. Niektóre z nich są konsekwencją fazy rozwojowej, w której dziecko się znajduje, źródłem wielu innych są jednak nadmiernie silne lęki rodziców przed wejściem dziecka w następny etap życia. Jest to powodem, czasami nawet nie w pełni świadomego, blokowania aktywności, samodzielności dziecka przez np. nie uznawanie decyzji dorastającego dotyczących sposobu rozwiązania jego spraw. Nie jest to postawa korzystna, nie daje bowiem dziecku żadnych szans na „rozwinięcie skrzydeł” i skazuje na rolę ptaka zamkniętego w złotej klatce.

3.3.2. PRAWIDŁOWY OBRAZ INNYCH LUDZI

W toku rozwoju kształtuje się nie tylko obraz siebie, ale i obraz innych ludzi, wyrażający się w różnych wobec nich nastawieniach.

Mówiliśmy poprzednio o tym, że wychowanie w rodzinie powinno umożliwić dziecku stworzenie podstaw do najpełniejszego rozkwitu jego indywidualności, dającej gwarancję samorealizacji. Dziecko powinno być świadome własnej niepowtarzalności wyznaczonej nie tyle cechami fizycznymi, ile przede wszystkim właściwościami psychicznymi.

W tym miejscu trzeba jednak dołączyć pewne uzupełnienie. Organizując warunki wychowania dziecka, rodzice nie mogą zapominać o tym, że na każdym z etapów swego rozwoju będzie ono, jak każdy człowiek, wśród innych ludzi. Na każdym z tych etapów powinno też mieć im coś do zaofiarowania — swoją życzliwość, pogodę ducha, pomoc, gotowość do współdziałania, fantastyczne pomysły na zabawę czy choćby ołówek, który można pożyczyć koledze z klasy.

Dzieci, zwłaszcza starsze, rzadko bywają nieakceptowane z powodu swej niepełnosprawności, częściej natomiast z powodu określonych właściwości, wyrażających się w nieakceptowanych przez innych zachowaniach, takich jak: agresywność, lekceważenie kolegów, domaganie się nieuzasadnionych praw i przywilejów'.

Nastawienie ku ludziom, generalnie pozytywny ich obraz, przejawianie wobec dorosłych i rówieśników zachowań prospołecznych (gotowość niesienia pomocy, chęć podejmowania wysiłku dla wspólnego dobra, opiekuńczość itp.) mają ogromne znaczenie nie tylko dlatego, że dzięki nim dziecko może zyskać akceptację otoczenia. Ważne jest także dlatego, że — jak wykazują wyniki badań — doświadczenia wychowawcze, sprzyjające kształtowaniu się pozytywnych postaw wobec ludzi, warunkują również pozytywne wartościowanie samego siebie (J. Reykowski 1975).

H. Viscardi (1973) — autor głęboko humanistycznej książki poświęconej problemom kalectwa — zwraca się co młodej dziewczyny: „Pamiętaj, że będą cię kochać i przyjmą cię [...] za to, co dasz oprócz swego kalectwa, a nie z powodu niego” (s. 35). W innym miejscu formułuje równie piękną myśl pisząc: „Staraj się nie czuć żalu do świata z powodu swego upośledzenia, gdyż takie nastawienie może wyrządzić ci największą krzywdę i zepsuć szanse na dźwignięcie się ponad własne inwalidztwo” (s. 45).

Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badań (A. Potocka-Hoser 1971, T. Szustrowa 1972), których autorki próbowały uzyskać odpowiedź na pytanie, jakie elementy systemu wychowawczego, stosowanego przez rodziców w stosunku do dziecka, sprcyjają kształtowaniu się u niego pozytywnych postaw wobec innych ludzi. Okazało się, że czynnikiem najważniejszym są pozytywne uczucia ze strony rodziców (miłość i akceptacja), nie na tyle jednak silne, aby blokowały kontakty dziecka z rówieśnikami. Wymagania rodziców powinny być umiarkowane, ale za to egzekwowane w sposób konsekwentny i jasny dla dziecka. Nagrody, przede wszystkim psychologiczne — pocałowanie, przytulenie, uśmiech, pochwała, powinny dominować nad karami (niektórzy rodzice w ogóle nie rezygnują z kar), które z kolei nigdy nie powinny przyjmować form represji fizycznej, agresji słownej czy kary wycofywania miłości („nie będę cię kochać, ponieważ jesteś niegrzeczny”). I wreszcie rzecz bardzo ważna, o której rodzice często zapominają — należy bardzo wyraźnie i jednoznacznie nagradzać (wystarczy słownie) prospołeczne zachowania dziecka: pomoc, obdarowywanie, dzielenie się, okazywanie współczucia itp. Rodzice powinni zachęcać dziecko do tego typu zachowań, a nawet stwarzać okazję, aby dziecko mogło je przejawiać. Istotne jest także to, aby rodzice zwracali dziecku uwagę na konsekwencje jego zachowań, zwłaszcza negatywnych, dla innych ludzi.

Inną ważną sprawą, pozostającą w bliskim związku z analizowanym problemem, jest wzmacnianie w dziecku wrażliwości empatycznej. Przeżycia empatyczne polegają na specyficznym „zarażaniu się” stanem emocjonalnym drugiej osoby. Pojawiają się u człowieka bardzo wcześnie — już w pierwszym roku życia obserwuje się takie reakcje, jak odpowiadanie uśmiechem na uśmiech, płaczem na płacz itp.

411