43

2. RÓŻNORODNOŚĆ ŻYCIA NA ZIEMI

2.16. STAWONOGI

Stawonogi — najliczniejsza grupa bezkręgowców (ponad milion gatunków, co prawdopodobnie stanowi ³/_t wszystkich zwierząt) występujących we wszystkich środowiskach na Ziemi. Ich dwuboa-nie symetryczne ciało ma wspólny plan budowy (podstawowe tagmy: głowa, tułów, odwłok; stąd -metameria heteronomiczna), pokryte jest sztywnym oskórkiem (chitynowym, zwykle nasyconym solami wapnia) stanowiącym zewnętrzny szkielet. Narządami lokomocji są członowane odnóża (głowowe, tułowiowe, odwłokowe; często zmodyfikowane) połączone stawami, a u niektórych dodatkowo skrzydła. Stawonogi realizują wszystkie strategie odżywiania się.

• trylobitowce (f)

Ogólny podział stawonogów

żuwaczkowce -skorupiaki: rak, homar, krab, langusta, krewetka, kiełż, pąkla, kryl, rozwielitka, oczlik, przekopnica, stonoga -wije: drewniak, krocionóg skolopendra -owady: ważka, jętka, termit, osa, mucha, motyl, VS

Stonka ziemniaczana

pchła, stonka

^ szczękoczułkowce

pajęczaki:

pająki: krzyżak, tygrzyk, czarna wdowa, ptasznik, tarantula -skorpiony roztocze:

-    kleszcze

-    świerzbowce

kosarze    Kissa

Budowa zewnętrzna wybranych stawonogów

PAJĄK KRZYŻAK

Porównanie zasadniczego planu budowy współczesnych stawonogów: a - czułek, b - odnóża kcoczne, c - odnóża odwłokowe (niewidoczne pod płytkami :•:> cerzo), d - oko, e - szczękoczulek, f - nogogloszczek, g - głowo, gt - głowotułów, b - żuwnczke, o - odwłok, I - tułów.

Budowa oka złożonego owadów

pojedyncze omatidium

rogówka

stożek

krystaliczny

przegroda

'barwnikowa

_ rdzeń światłoczuły

. wypustka nerwowa

Omatidium to pojedynczy element oka złożonego. Ilość oma-tidiów w jednym oku waha się od kilkunastu (owady podziemne) do kilkudziesięciu tysięcy (owady drapieżne, np. ważki). Pojedyncze oczko (omatidium) odbiera natężenie i barwę światła widzialnego (pszczoły odbierają także ultrafiolet). Powstający obraz jest mozaikowy. Jakość widzenia jest wprost proporcjonalna do ilości omatidiów.

Narządy zmysłów stawonogów

Narząd smaku znajduje się najczęściej w okolicy otworu gębowego.

Narządy węchu i dotyku zwykle umiejscowione są no czubkach.

Wiele stawonogów ma speą^c ' ne włoski dotykowe oraz State” cysty (narządy równowagi Niektóre mają narządy •Y"¹' panalne (słuchowe).

Cechy morfologiczne wybranych stawonogów

Cecha	Skorupiaki (rak stawowy)	Pajęczaki (pająk krzyżak)	Owady (jelonek rogacz)
"łbgmy (części dała)	-    głowotułÓW -    odwłok	-    głowotułów -    odwłok	-    głowa -    tułów (3 segmenty) -    odwłok
Odnóża	a)    czułki (2 pary) b)    narządy gębowe (6 par): -żuwaczki (1 para) -    szczęki (2 pary) -    szczękonóża (3 pary) c)    odnóża kroczne (5 par) d)    odnóża odwłokowe U raków pierwsza para odnóży krocznych zaopatrzona jest w szczypce.	a)    czułki zanikły! b)    narządy gębowe (2 pary): -    szczękoczułki -    nogogłaszczki c)    odnóża kroczne z pazurkami (4 pary) W szczękoczułkach większości pająków znajduje się jad.	a)    czułki (1 para) b)    narządy gębowe (3 pary): -    żuwaczki (1 para) -    szczęki (druga para szczęk przekształciła się w wargę dolną) c)    odnóża kroczne z pazurkami (3 pary) U owadów uskrzydlonych skrzydła (zwykle 2 pary) mieszczą się na II i III segmencie tułowia*.
Pokrycie ciała	chitynowy oskórek (zwapniony)	chitynowy oskórek	chitynowy oskórek

•Pamiętajmy, że skrzydła owadów nie sq odnóżami i nie mają z nimi nic wspólnego.

Rodzaje aparatów    gębowych owadów

Konik polny    ——4

¹ gryzący - żuwaczki L    i dwie pary    szczęk    wj

(pobieranie pokar-    ^

mu stałego)    ^

Zróżnicowanie odnóży stawonogów

Komar

ktująco-ssący - igły lub sztylety do przebijania powłok ciała ofiary oraz rurki do ssania

liżący - języczek zakończony ruchomą tarczą gębową (utworzoną z przekształconych gtaszczków), którą zlizują płynny pokarm

odnóża dwugałęziste - u prymitywnych stawonogów wodnych, np. trylobitów, u części skorupiaków

gryząco-liżący - szczęki przekształcone w języczek do wypijania nektaru, żuwaczki pozwalają na gryzienie lub ugniatanie wosku

Budowa odnóża

odnóża jednogałęziste - u większości stawonogów współcze-snych

skoczne

ssący - trąbka (rurkowata ssawka) do pobierania płynnego pokarmu

zbieranin

pyłku

grzebne