46

jedną formą, np. rzeczowniki nieżywotne mają w bierniku liczby pojedynczej taką samą końcówkę jak w mianowniku, natomiast rzeczowniki żywotne mają w bierniku taką samą końcówkę jak w dopełniaczu: nóż-nóż ale gołąb-golębia).

0    formach odmiany decydują różne czynniki: przynależność do klasy części mowy, rodzaj gramatyczny (znaczenie męsko-osobowe lub niemęskoosobowe, żywotne lub nieżywotne) oraz czynniki fonetyczno-morfologiczne (charakter końcowej spółgłoski tematu: twarda, miękka, stwardniała).

W języku polskim końcówki kumulują poszczególne funkcje, tzn. są wykładnikami kilku różnych kategorii gramatycznych. Końcówki rzeczowników, przymiotników, zaimków

1    liczebników są wykładnikami kategorii przypadka, rodzaju i liczby, natomiast końcówki czasowników są wykładnikami osoby, czasu i trybu, np. końcówka -em jest wykładnikiem przypadka (narzędnika), liczby (liczby pojedynczej) i rodzaju (męskiego lub nijakiego). Wprawdzie, zwłaszcza w koniugacji, występują liczne wyjątki od tej zasady.

Słowotwórstwo. Słowotwórstwo jest nauką o budowie i tworzeniu wyrazów. Zadaniem słowotwórstwa jest wyjaśnianie i klasyfikowanie typów stosunków zachodzących między wyrazami pokrewnymi, tzn. połączonymi więzami etymologicznego pokrewieństwa.

Składnia. Jest nauką o budowie wypowiedzi i o środkach, za pomocą których wyrazy są łączone w większe całości. Do środków tych należą środki morfologiczne, jak konotacja, oraz fonologiczne: intonacja (oznajmująca, pytająca, rozkazująca) i pauzy. Wyraz konotacja oznacza otwieranie niejako „pustych miejsc” dla innych klas wyrazów. Wyrazy zdaniotwórcze są to to klasy wyrazów, które konotują, czyli otwierają w naszej świadomości miejsca dla innych klas wyrazów, wymagają ich użycia.

Schemat składniowy składa się z wyrazu konotującego i z otwartych obok niego miejsc w tekście, które pozostają z wyrazem konotującym w związku zgody lub w związku rządu.

Rzeczowniki — niczego nie konotują Przymiotniki — konotują rzeczownik (dodają nowe cechy do znaczenia rzeczownika) znajdujący się w tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody), np. duży dom, ciekawa książka.

Przymiotniki w stopniu wyższym konotują dwa rzeczowniki odpowiadające na pytania: kto, co i od kogo, czego

kto

lepszy

rzeczownik zgadzający się z formą stopnia wyższego w liczbie i przypadku — składnia zgody

ołówek    •«- lepszy

Czasowniki

od kogo, czego

rzeczownik w dopełniaczu z przyimkiem — składnia rządu

od długopisu

1) nieprzechodnie (oznaczające stan) konotują tylko podmiot w mianowniku.

kto    idzie

podmiot *- idzie

2) przechodnie (oznaczające czynność) konotują dsva rzeczowniki: podmiot w mianowniku i dopełnienie bliższe w bierniku.

podmiot

kto

czyta

czyta

-► dopełnienie bliższe -*■ kogo, co

3) przechodnie niektóre, np. daje konotują podmiot, dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze.

podmiot **- daje dop. bliższe dop. dalsze

47