4 (1394)

nastawionych na dobro innego człowieka bez własnego zysku, a niekiedy zwiążanycfi z osobistymi kosztami, stanowi odrębny - bogaty w osiągnięcia teoretyczne i empiryczne - obszar badań w psychologii zachowań prospołecznych (Kaniasty, Norris, w tym tomie; Karyłowski 1982; Rey-kowski 1986; Wojciszke 2002). Dorobek ten wykorzystuje się w wyjaśnianiu wielu uwarunkowań i przebiegu wsparcia społecznego, czego dowody znajdziemy także w tej książce.

Gdy rozważa się wsparcie obiektywnie istniejące i dostępne jako pomocną sieć więzi społecznych, często pisze się o źródłach wsparcia. Były one przedmiotem wielu badań. Dane o tych źródłach uzyskiwano pytając badanych np. o to, na kogo mogą liczyć w trudnych sytuacjach, kto pomagał im w sytuacji kryzysowej i z jakiej pomocy mogli wówczas korzystać. Podawane źródła wsparcia dzieli się zwykle na rodzinne (mąż, żona, dzieci, rodzice, rodzeństwo i dalsi krewni), przyjacielskie i, towarzyskie oraz sąsiedzkie. Wyróżnia się też współpracowników lub przełożonych, grupy wyznaniowe, towarzystwa i instytucje oraz osoby profesjonalnie przygotowane do udzielania pomocy (terapeuci, lekarze, pracownicy socjalni itp.) i grupy samopomocy. Obiektywnie istniejące sieci wsparcia, ujmowane jako źródła wsparcia, można też nazwać zasobami wsparcia społecznego. Badania wykazały, że w przypadku emocjonalnych problemów związanych z wydarzeniami krytycznymi w sferze rodzinnej, zwłaszcza o charakterze straty i przeżywania żałoby po utracie dziecka, najważniejszą rolę odgrywa współmałżonek, przyjaciele i profesjonaliści związani z chorobą i opieką nad dzieckiem (Thoits 1985). Dla rodzin opiekujących się terminalnie chorym bardzo istotni, obok członków rodziny, są przede wszystkim pielęgniarki zespołu opieki paliatywnej, lekarz i duchowny, w wyjątkowych wypadkach wymieniano psychologa i przyjaciół (Adamczak, Sęk, Swirydowicz 1995). Stwierdzono też, że w sytuacjach kryzysowych, w których sprawą istotną jest wypracowanie sobie realistycznej oceny sytuacji i samego siebie, własnych uczuć i myśli, osoby znajdujące się w podobnej sytuacji (z podobnym problemem) stanowią najlepsze źródło wsparcia społecznego. Wyniki badań nad rolą wsparcia społecznego w trudnych sytuacjach zawodowych nie są jednoznaczne. Boyacioglu i Karanci (1992) wskazują na pozytywną funkcję wsparcia pochodzącego od rodziny. W badaniach LaRocco, House’a i Frencha (1980) wsparcie pochodzące od współpracowników okazało się ważniejsze niż pochodzące od rodziny czy przełożonych. Dane te zostały potwierdzone również przez Burke’a i Greenglass (1989). Kirmeyer

16

i Dougherty (1988), a także Russell, Altmaier i Van Velzen (1987) wskazują natomiast na wagę wsparcia pochodzącego od przełożonych.

Wydaje się jednak, że o efektywności wsparcia pochodzącego z danego źródła nie można mówić bez jasnego określenia kryterium owej efektywności. W badaniach Cieślaka (2000) okazało się np., że wsparcie pochodzące ze środowiska pracy redukuje poziom spostrzeganego stresu zawodowego, natomiast .wspatcie pochodzące od rodziny, poprawia samo-. poczucie psychiczne i fizyczne pracowników. Można także przypuszczać, że gdy klimat miejsca pracy jest bezpieczny i przyjazny, główną rolę odgrywają współpracownicy, gdy natomiast sytuacja w pracy nie jest jasna lub zarządzanie ma charakter autorytarny, lepiej działa wsparcie pochodzące od przyjaciół lub krewnych. Zróciła wsparcia-izmieniąją* też swoje, zp.aczenie. w.miarę.upływu czasu działania sytuacji trudnej. Mechanizmy wsparcia .zmieniają się bowiem dynamicznie w czasie, wraz ze zmianą kontekstu. Bankoff (1983) stwierdziła np., że w pierwszym okresie żałoby po stracie męża młode wdowy korzystają najbardziej ze wsparcia rodzinnego, które jednak bardzo szybko przestaje być adekwatne do zmieniającej się dynamiki żałoby i radzenia sobie ze stratą. Dla zrozumienia efektywności wsparcia społecznego istotne jest analizowanie dopasowania w układzie: specyfika trudności-źródło wsparcia. Mitchel i Tricket (1980) stwierdzili, że duża spoistość grupy odniesienia sprzyja wspierającemu działaniu emocjonalnego podtrzymania w sytuacjach straty, nie sprzyja natomiast radzeniu sobie z trudnościami w pracy czy szkole oraz przystosowywaniu się do nowych warunków sąsiedzkich. Można więc stwierdzić, że cechy sieci społecznej i źródeł wsparcia działają w sposób specyficzny. Pomocny efekt zależy od rodzaju stresowej sytuacji, nasilenia stresu, od indywidualnych potrzeb osoby przeżywającej trudności.

Bardzo ważne wskazania na temat znaczenia różnych sieci wsparcia podają Solomon, Smith, Robins i in. (1987). Twierdzą oni mianowicie, że naturalne (spontaniczne) sieci wsparcia działają skuteczniej i korzystniej dlatego, że nie stygmatyzują, nie są związane z kosztami i są łatwiej dostępne. Szczególną rolę pełnią według tych autorów te naturalne sieci społeczne, rodzinne i pozarodzinne, w których działanie jest dobrowolne, wzajemne. Takie społeczności przekształcają się bowiem najłatwiej w społeczności altruistyczne, odgrywające szczególną rolę w sytuacjach zagrożeń klęskami żywiołowymi i wydarzeniami katastroficznymi. Podobnie działają grupy wzajemnej pomocy (samopomocy). Natomiast działanie instytucjonalnych i profesjonalnych źródeł wsparcia społecznego podlega

17