4 (2087)

14 Pojęcia i ich rozwl ^

Kategorie    i

W sensie psychologicznym kategorią nazywać będziemy umysłowe grupc >> wanie rozróżnialnych elementów tak, że traktowane będą one jako podobne (i Gelman, 1996; Medin i Aguilar, 1999; Murphy i Spalding, 1995), czyli wywoły u wać będą taką samą (podobną?) reakcję. Wspominaliśmy już o problemach z okrt " śleniem kryteriów podobieństwa wcześniej (i wracać będziemy do nich dalej 'I Istotne w tej definicji jest jednak, że kategoria to grupa reprezentowanych umysłc ¹ wo jednostek, przy czym jednostkami tymi mogą być zarówno obiekty rzeczy w " ste, jak i zdarzenia, cechy, relacje, czy wreszcie stany wewnętrzne umysłu (erno i¹ cje, stany poznawcze, reprezentacje - mówimy wtedy o „metareprezentacji”). ^: ' Wczesne koncepcje kategoryzacji (Bruner, 1978; Hull, 1943; Wygotski, 1990 • w polskiej literaturze Lewicki, 1966; patrz także Chlewiński 1999a, Trzebiński, 1981 ■ przyjmowały jako założenie klasyczną definicję pojęć jako koniunkcji cech będą i cych warunkami koniecznymi przynależności do kategorii, stanowiących w sumi I warunek wystarczający, lub genus proximus et diferntia spec.ifica, czyli wskazani! < kategorii nadrzędnej i specyficznej cechy wyróżniającej daną kategorię. Na przełd ' mie lat 60-tych i 70-tych XX w. model ten zastąpiony został teoriami kategoryzacj opartymi na podobieństwie pomiędzy egzemplarzami kategorii lub pomiędzy eg i zemplarzami a (nie koniecznie rzeczywistym) egzemplarzem idealnym - „prototy i pem” (Rosch, 1978; por także prace przeglądowe: Chlewiński, 1999a; Hampton ' 1995; Medin i Aguilar, 1999; Medin i Goldstone, 1994; Smith i Medin, 1981; Trze biński, 1981). Teorie te dopuszczały brak ostrych granic kategorii.    <

Poważnymi problemami, z jakimi zmierzyć musiały się koncepcje kategoryr zacji oparte na podobieństwie, były zależność oceny podobieństwa od kierunki ■ porównania (Tversky i Gati, 1982), brak założonych z góry ograniczeń, narzu-cających jedną z niemal nieskończonej liczby możliwych perspektyw, prowadzących do różnych ocen podobieństwa, zależność od kontekstu (Barsalou, 1982) czy wreszcie problem rozbicia globalnego podobieństwa na cechy czy wymiary i nadania im wag. Jak zwykle dzieje się w rozwoju nauki, część z tych próbie--mów rozwiązano w sposób wzbogacający teorię, inne jednak przyczyniły się do jej (częściowego przynajmniej) odrzucenia. Przykładem twórczego rozwinięcią teorii może być koncepcja „ekonomiki poznawczej” Rosch (1978), zgodnie z którą kategorie wyodrębniane są tak, aby maksymalizować „podobieństwo ro-1 dzinne” wewnątrz kategorii i zarazem różnice pomiędzy kategoriami oraz koncepcja poziomów kategoryzacji, w której środkowy, „podstawowy” poziom jest uprzywilejowany (w rozwoju, w odwzorowaniu na język i w aktualnych proce-uli przetwarzania informacji), ponieważ na tym poziomie możliwe jest spełznie zasad ekonomiki poznawczej (Rosch i in., 1976).

Jednak inne problemy, a zwłaszcza wyniki badań empirycznych publikowa-

•    ■ w początku lat 80-tych XX w., doprowadziły do degeneracji teorii opartych

podobieństwie. Najważniejsze z nich, to niestabilność kategoryzacji wzglę-i ni kontekstu (Barsalou, 1982, 1989; Murphy i Medin, 1985) oraz uzyskanie Irklów przypisywanych podobieństwu rodzinnemu („stopniowalność” przy-■ ileżności do kategorii, uprzywilejowanie w przetwarzaniu informacji egzem-łar/y bliskich prototypowi) w przypadku kategorii, gdzie efekty te nie mogą

*    wnikać z rzeczywistej ich struktury („liczba parzysta”, „płeć żeńska”; Arm-iiong, Gleitman i Gleitman, 1983) lub pochodzą od zewnętrznego, przyjętego ul hoc kryterium, definiującego kategorię, np. poprzez cel („rzeczy, które w thTWSzej kolejności należy wynieść z pożaru”; Barsalou, 1983), wreszcie wylizanie niezależności ocen przynależności do kategorii i ocen podobieństwa Kips, 1989). Równocześnie w psychologii rozwoju poznawczego powstawał hi wy model kategorii i pojęć jako systemu integrowanego przez wewnętrzne a łożenia o ontologicznej strukturze rzeczywistości (Keil, 1979, 1981) oraz sys-«'iny wyjaśnień przyczynowych, czyli „naiwne teorie” (Carey, 1985). Ten nowy uodel został zaadaptowany również do wyjaśniania kategoryzacji u ludzi doro-lych (Murphy i Medin, 1985). Zajmujemy się nim w dalszej części rozdziału, mii im jednak przejdziemy do tego, krótko omówimy relacje miedzy kategoryza-■|ą a współczesnymi teoriami podobieństwa.

Kategoryzacja a podobieństwo

Podobieństwo można najprościej zdefiniować jako liczbę wspólnych cech [ Kober, 2000). Jednak taka najprostsza definicja stała się przedmiotem krytyki najpierw w filozofii (Goodman, 1972; Quine, 1960), a następnie w psychologii (Tversky, 1977; Tversky i Gati, 1982; Smith, 1989). Ujmując rzecz najkrócej, aby ustalić tak rozumiane podobieństwo, trzeba wyodrębnić porównywane obiek-iv lub kategorie oraz ustalić wymiary (cechy) wchodzące w skład miary podobieństwa spośród olbrzymiej liczby różnych możliwości. Co więcej, błędnym fest oczekiwanie, że wszystkie cechy posiadają taką samą wagę dla ustalenia podobieństwa i, jak pokazli Tverski i Gati (1982; Tversky, 1977), waga i dobór cech do porównania zależą również od kolejności porównywanych obiektów -podobieństwo nie jest symetryczne i zmienia się w zależności od tego, który z