50

Behawioralna psychoterapia zaburzeń w zachowaniu się, stosowana indywidualnie lub grupowo, wykorzystuje przede wszystkim technikę uczenia instrumentalnego oraz naśladownictwo społeczne. Pożądane jest uwzględnienie obu tych technik w procesie terapii dzieci agresywnych. W obu przypadkach postępowanie rozpoczyna się od wygaszenia napięcia emocjonalnego pojawiającego się w sytuacjach konfliktowych, np. przez werbalizację negatywnych stanów emocjonalnych w warunkach terapii (patrz rozdz. III, s. 72—76). W odniesieniu do dzieci agresywnych będzie chodziło o to, by w sytuacji konfliktowej nie wystąpił u nich lęk przed utratą pozycji w grupie. Dalszy etap postępowania terapeutycznego stanowi uczenie się przez pacjenta nowych reakcji na bodźce, które wywoływały dotychczas zachowania agresywne. Dzieci agresywne powinny więc uczyć się nowych, społecznie akceptowanych, nieagresywnych zachowań prowadzących do zaspokojenia potrzeby kontaktów z rówieśnikami.

Uczenie się nowych zachowań może polegać na treningu zachowania narzuconego przez terapeutę lub też na samodzielnym znalezieniu właściwej drogi rozwiązania danej sytuacji i dopiero następnie na ćwiczeniu. Drugi z wymienionych sposobów, jak wynika z badań psychologicznych oraz pedagogicznych nad procesem uczenia się, przedłuża wprawdzie sam proces uczenia się, lecz daje trwalsze efekty.

Należy przeto zmierzać do tego, by dzieci agresywne w procesie terapii samodzielnie dochodziły do znalezienia nieagresywnego sposobu rozwiązania konfliktu. Trzeba także starać się uwzględniać podczas utrwalania nowych zachowań — behawioralne reguły mówiące o przebiegu uczenia się. Szczególnie ważne wydaje się być przestrzeganie poniższych reguł (Malewski, 1964, s. 70):

1. Reakcję nabywa się tym szybciej, im większa jest wartość, częstość, regularność następujących po niej nagród.

2.    Im bardziej nagroda bywa opóźniona, tym słabiej ustala się odpowiednia reakcja.

3.    Reakcja jest tym bardziej odporna na wygaszanie, im większa była wartość i liczba nagród, jakie po niej występowały oraz im krótszy okres upłynął od otrzymania ostatniej nagrody.

4.    Bardziej odporne na wygaszanie są reakcje nagradzane nieregularnie, czyli takie, których występowaniu nie zawsze towarzyszyła nagroda.

5.    Zakres generalizacji zależy od takich czynników, jak siła motywacji i stopień podobieństwa bodźców.

W psychoterapii behawioralnej (patrz rozdział III.) posługujemy się m. in. wzmocnieniem ukierunkowanym na motywację nabytą o charakterze społecznym, to znaczy dążeniem pacjenta do znaczenia, zyskania akceptacji, zdobycia osiągnięć. Okazujemy mu zainteresowanie, aprobatę, zrozumienie, a powstające wówczas u niego ustosunkowania emocjonalne wykorzystujemy do utrwalania pożądanych sposobów zachowania się w społeczeństwie. W procesie utrwalania u dzieci agresywnych nowych zachowań, najkorzystniejsze będzie więc jak najczęstsze i jednocześnie nieregularne wzmacnianie tych zachowań. Ponieważ dzieci w interesującym nas wieku są wyjątkowo podatne na wpływy grupy rówieśniczej, a dzieci agresywne szczególnie mocno odczuwają potrzebę kontaktów emocjonalnych z rówieśnikami, zatem wydaje się, że wzmocnienie pochodzące od grupy, wyrażające się akceptacją nowego zachowania, może być skuteczne.

Tematy zajęć terapeutycznych powinny być tak dobrane, by umożliwiały jak największą generalizację wyuczonych reakcji. Należy przeto dążyć do tego, by obejmowały swym zakresem możliwie dużą liczbę podobnych i różniących się między sobą sytuacji zawierających bodźce skłaniające do agresji.

91