53

2. RÓŻNORODNOŚĆ ŻYCIA NA ZIEMI

Rząd: • żółwie

krokodyle

łuskonośne

-    żółw słoniowy

-    żółw morski

-    żółw błotny

-    krokodyl nilowy

-    gawial gangesowy

-    aligator amerykański

-    kajman

Uwaga: W świetle osiągnięć systematyki kladystycznej gady są taksonem sztucznym (parafiletycznym). Dopiero razem z formami kopalnymi, ptakami i ssakami tworzą grupę monofiletyczną.

- hatteria

Hatteria

Sejmuria

Sejmuria (Seymouria) - kopć ny płaz tarczogłowy wykczt,-jący cechy progresywne Cechy płazie: • budowa czaszki i krótka szyja • kijanki • półtora kręgu w odcinL krzyżowym

Sejmuria

2.22. GADY

Gady to pierwsze kręgowce określane mianem typowo lądowych. Mają szczelną powłokę znacząco ograniczającą utratę wody, wydajne płuca, sprawny system lokomocyjny oraz wytwc~-błony płodowe umożliwiające rozmnażanie się i rozwój embrionalny na lądzie. Współczesnego:, ki gadów to zwierzęta zmiennocieplne.

Uproszczony podział gadów współczesnych (zawiera tylko cztery tradycyjnie wyróżniane rzędy

• hatterie (tuatarąi jaszczurki

-    zwinka

-    żywo ród ka

-    padalec >- węże

-    zaskroniec

-    żmija zygzakowata

-    gniewosz plamisty

-    wąż Eskulapa

Główne linie rozwojowe owodniowców

Główne linie rozwojowe owodniowców to: synapsydy (gady ssa-kokształtne i ssaki) oraz zauropsydy (ptaki i gady współczesne oraz liczne formy kopalne, w tym ichtiozaury i dinozaury).

O istnieniu tych dwóch linii rozwojowych świadczą między innymi różnice w budowie czaszki: czaszkę anapsydową (1) (bez dołów skroniowych) miały najstarsze gady oraz żółwie, później pojawiła się czaszka synapsydowa (2) (z parą dołów skroniowych); u części zauropsydów rozwinęły się dwie pary dołów skroniowych - to czaszka diapsydowa (3). W mezozoiku gady przejawiły silną radiację adaptatywną.

Cechy gadzie:

•    jeden kłykieć potyliczny

•    budowa kończyn

Szkielet gada na przykładzie jaszczurki

-    szkielet silnie skostniały

-    czaszka - wysklepiona, masywna, połączona z kręgosłupem za pomocą jednego kłykcia pa'-licznego (mniej kości czaszki niż u płazów); czaszka jaszczurek i węży jest kinetyczna (dzięki utycie dolnego tuku skroniowego czaszki)

-    szczęki opatrzone jednakowymi zębami (homodontyzm);    k. krzyżowa

u niektórych gadów zęby jadowe

-    pięć odcinków kręgosłupa: szyjny (z dźwiga-    kręgi lędźwiowe

czem i obrotnikiem), piersiowy, lędźwiowy,    ^ j

krzyżowy i ogonowy    piersiowe

-    klatka piersiowa (żebra i mostek)

chroni narządy wewnętrzne    kręgi szyjne

i umożliwia dobrą wentylację płuc

-    pasy barkowy i miednicowy połączone z kręgosłupem

-w skład przedramienia    i    / f~

i podudzia wchodzą po    ¹    / łopatka

dwie kości    czaszka obojczyk

Schemat budowy skóry gadów

Gady w Polsce

W Polsce występuje niewiele gatunków gadów i wszystkie są objęte ochroną. To żółw błotny, trzy gatunki jaszczurek (zwinka, żyworódka i padalec) oraz węże (gniewosz plamisty, wąż Eskulapa, zaskroniec i jadowita żmija zygzakowata).

- skóro zbudowana jest z naskórka (wielowarstwowy nabłonek powłokowy) i skóry właściwej

warstwo rogowaciejąca

naskórek

skóra właściwa

-    naskórek - suchy, silnie zrogowaciały, złuszczający się; brak gruczołów w skórze

-    łuski, tarczki, płyty rogowe

-    wytwory naskórka

mozg

serce jelito

kloaka

-    płyty kostne - wytwory skóry właściwej (u części żółwi i krokodyli)

Skóro gadów jest szczelna, dzięki temu mogą wygrzewać się na słońcu (heliotermiczność). To z kolei powoduje, że podnosi się temperatura ciota tych egzotermicznych zwierząt.

Budowa wewnętrzna gada

Różnice w budowie płuc u gadów

-    gody są wyłącznie płucodyszne

-    nawierzchnia czynna płuc zależy od ilości komór pęcherzykowych, tzn. ilości 3"egród w znacznym stopniu zwiększających ich powierzchnię z jednoczesnym zmniejszeniem tzw. przestrzeni martwej

-    wentylacja płuc następuje w wyniku ruchów klatki piersiowej

-    u części gadów, na przykład u węży, jedno płuco zanika