5 (566)

22 CZęŚĆ 1 Co to jest polityka?

Typ idealny (czasem nazywany „typem czystym”)

Konstrukcja myślowa, za której pomocą podjęta jest próba odnalezienia sensu w nieskończenie zlozonej rzeczywistości, poprzez doprowadzenie do logicznego ekstremum Typy idealne były przede wszystkim stosowane w ekonomii, np. w pojęciu doskonalej konkurencji. Wprowadzone przez Maxa Webera do nauk społecznych, typy idealne stały się narzędziami wyjaśniającymi, nie zaś przybliżeniami rzeczywistości, ponieważ ani nie „wyczerpują rzeczywistości”, ani nie oferują ideału etycznego. Weberowskie przykłady obejmują typy wtadzy (patrz s. 7) i biurokracji (patrz $. 441).

wizm, w znaczeniu absolutnej bezstronności i neutralności (patrz $. 378), na zawsze! pozostanie nieosiągalnym celem, niezależnie od tego, jak rygorystycznymi metodami posłużymy się w badaniu. Być może największe zagrożenie dla procesu gromadzenia^ rzetelnej wiedzy, pochodzi wobec tego nie z tendencyjności jako takiej, lecz z nieuzmy| sl a wiania jej sobie, co przejawia się w z gruntu fałszywych deklaracjach politycznej neu« tralności.    k

'ii

Pojęcia, modele i teorie

Pojęcia, modele i teorie stanowią narzędzia analizy politycznej. Jednakże, podobnie jak większość rzeczy w polityce, również i narzędzia analityczne stosować należy roz-\ ważnie. Najpierw zajmijmy się pojęciami. Pojęcie jest ogólną ideą na jakiś temat, zwy-l kle wyrażoną za pomocą pojedynczego słowa lub krótkiej frazy. Pojęcie jest czymś więĄi cej aniżeli odpowiednim rzeczownikiem czy nazwą własną jakiejś rzeczy. Istnieje, dla? przykładu, różnica między mówieniem o kocie (określonym i wyjątkowym kocie) i dys-| ponowaniem pewnym pojęciem „kota” (ideą kota). Pojęcie kota nie jest „rzeczą”, lecz „ideą”, ideą złożoną z różnorodnych atrybutów, które nadają kotu wyróżniający go charakter: „włochaty ssak”, „mały”, „udomowiony”, „polujący na szczury i myszy” itp. Pojęcie „równości” jest w związku z tym zasadą lub ideą. Różni się semantycznie od znaczenia słów użytych w zdaniach: „biegacz osiągnął wynik równy rekordowi świata” i „majątek ma zostać równo podzielony między dwoma braćmi”. W ten sam sposób pojęcie „prezydentury” nic odnosi się do żadnego określonego prezydenta, lecz raczej do zestawu idei, dotyczących organizacji władzy wykonawczej.

Na czym zatem polega wartość pojęć? Pojęcia są narzędziami, za pomocą których myślimy, krytykujemy, sprzeczamy się, wyjaśniamy i analizujemy. Zwyczajne postrzeganie świata zewnętrznego samo w sobie nie daje nam wiedzy o nim. Aby świat nabrał sensu musimy w pewien sposób nadać mu znaczenie, a czynimy to przez konstruowanie pojęć. Ujmując to prościej, aby traktować kota jak kota, musimy najpierw posiadać pojęcie, czym on jest, Pojęcia pomagają nam poza tym, klasyfikować przedmioty przez rozpoznanie podobieństw form lub innych cech. Kot jest na przykład przedstawicielem większego zbioru klasy kotów. Pojęcia są zatem ogólne: mogą odnosić się do szeregu przedmiotów, innymi słowy do każdego przedmiotu, który posiada charakterystyczne cechy danej ogólnej idei. Nie będzie przesadą sfwierdzenie, ze nasza wiedza o świecie polityki uformowała się przez rozwijanie i udoskonalanie pojęć, które pomagają nam nadać światu sens. Pojęcia są w-tym znaczeniu kamieniami węgielnymi ludzkiej wiedzy.

ROZDZIAŁ I Studiowanie polityki

23

jpojęcia mogą być jednocześnie bardzo zwodnicze. Po pierwsze, rzeczy-jtyczna, którą staramy się zrozumieć nieustannie zmienia się i jest wysoce iwsze istnieje niebezpieczeństwo, źe pojęcia takie jak „demokracja”, owieka” i „kapitalizm” będą bardziej uogólnione i spójne aniżeli bezkształt-próbują opisać. Max Weber starał się pokonać tę barierę nazywając pojęcia „typami idealnymi”. Oznacza to, że pojęcia, którymi się posłu-■Jp^^^^skonstruowane na zasadzie wypisania pewnych podstawowych cech zja-mowa. Jest to równoznaczne z tym, że pozostałe cechy zostają zde-J^gOT^tfilub zupełnie pominięte. Pojęcie „rewolucji” może być ujęte w ten sposób, ?e'p^p)|^tie uwagę do procesu fundamentalnej i zazwyczaj gwałtownej przemiany politycznej, Pomoże nam ono np. w nadaniu sensu Rewolucji Francuskiej 1789 roku ..ora^r^yplucjom wschodnioeuropejskim z lat 1989-1991, przez uwydatnienie waż-jriye^pBbbieństw między nimi. Pojęcie musi być jednakowoż stosowane z należytą ■^f^^pSnifeważ może ukrywać zasadnicze różnice i w ten sposób zniekształcać ro-tym przypadku ideologicznego i społecznego charakteru rewolucji. Z te-go tjOTodu, lepiej jest myśleć o pojęciach albo typach idealnych nie w kategoriach -„p^^mwy” czy „fałszywy”, lecz po prostu jako bardziej lub mniej „użyteczny”.

7^pń|jn,problemem, jaki się nasuwa, jest to, że pojęcia polityczne często stają się pó'd^^|ni głębokich ideologicznych kontrowersji. Polityka jest poniekąd walką o p^radiówe znaczenie terminów i pojęć. Przeciwnicy mogą sprzeczać się, walczyć a ną^ętyotwarcie wypowiedzieć sobie wojnę, równocześnie twierdząc, że stają w-^tbnie wolności”, „wspierają demokrację”, albo że „mają sprawiedliwość po swojęjrstronie”. Istota problemu tkwi w tym, że słowa takie jak „wolność”, „demo-kracf^| i „sprawiedliwość” oznaczają co innego dla różnych osób. Jak możemy usta-nów^ćzym jest „prawdziwa” demokracja, „prawdziwa” wolność czy też „prawdzi-wa!"/sp'rawiedliwość? Po prostu nie możemy. Podobnie jak we wcześniejszej próbie

ffŚipwania „polityki”, musimy zaakceptować, że istnieją konkurencyjne wersje wieiuipojęć politycznych. Te pojęcia są najczęściej uznawane za „zasadniczo kontrowersyjne” (Gallie, 1955/56), ponieważ tak głęboki brak zgody co do nich uniemoź-liwia przyjęcie neutralnej i niezmiennej definicji. W rezultacie jeden termin może reprezentować szereg konkurencyjnych pojęć, z których żaden nie może być uznany za jegołfprawdziwe” znaczenie. Na przykład tak samo prawidłowa jest definicja polityki jąkó spraw dotyczących państwa, prowadzenia życia publicznego, jako debaty i pojednania, jak również jako dystrybucji władzy i zasobów.

Modele i teorie są szersze niż pojęcia, dotyczą raczej szeregu idei, nie zaś idei pojedynczej. Modelem nazywa się zazwyczaj przedstawienie czegoś w pomniejszonej skali, jak w przypadku domku dla lalek czy modelu samolotu. W tym znaczeniu zadaniem modelu jest jak najwierniejsze oddanie oryginału. Jednakże modele pojęciowe nie przypominają w żaden sposób przedmiotów. Absurdem byłoby wymaganie, _

by model gospodarki opracowany na komputerze charakteryzował się fizycznym podobieństwem do gospodarki rzećzywistej. Modele konceptualne są raczej narzędziami analitycznymi, a ich wartość polega na tym, że są narzędziami, za pomocą których można nadać znaczenie temu, co w innym przypadku stanowiłoby oszałamiający i zdezorganizowany zbiór faktów. Chodzi po prostu o to, że fakty nie mówią same za siebie.

Muszą zostać zinterpretowane i uporządkowane. Modele przyczyniają

Model - teoretyczne ujęcie danych empirycznych, którego celem jest ułatwienie zrozumienia poprzez uwydatnienie najważniejszych relacji i interakcji.