60 61

gogika wczesnoszkolna nastawiona na dziecko, a nie na realizację wyłącznie „zewnętrznego programu”, ma w swoim zamyśle między innymi poprzez fragmentaryczną z konieczności analizę „egzystencji dziecięcej” czy też aktywności i działań dzieci poszukiwanie odpowiednich „konstrukcji teoretycznych”, wyjaśniających nam współcześnie obserwowaną wspomnianą „egzystencję”, także już „uwikłaną” w dylematy moralne i społeczne współczesnego świata. Wspólnota tworzenia czegoś pożytecznego i interesującego w pracy pedagogicznej z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, a także „dziecięca radość tworzenia”, wyzwalająca potrzebę dawania, a nie biernego otrzymywania, może być pewną formą tzw. „zachowań obronnych”, kompensujących fakt uczestniczenia w życiu społecznym niejednokrotnie „odhumanizowanego świata”.

Filozoficzne koncepcje człowieka, jak już wspomniałem, określają dwa pojęcia: pojęcie istoty i pojęcie egzystencji. Są koncepcje, jak np. koncepcje egzystencjalne, uznające prymat istnienia w stosunku do istoty, inne zaś — prymat istoty w stosunku do istnienia (np. koncepcje teistyczne, naturalistyczne). Swoistą formą „pogodzenia” tych dwóch pozornie sprzecznych pojęć jest personalistyczna koncepcja człowieka. Twórcą tej koncepcji był Emanuel Mounier (1905--1950). Zwrócił on uwagę, że człowiek w odróżnieniu od innych istot żywych jest osobą. Osobowa forma bytu ludzkiego określa treść i rodzaj egzystencji. W konfrontacji jednakże osobowej formy bytu ludzkiego z rzeczywistością zewnętrzną może wystąpić zjawisko „alienacji osoby” z jednej strony nastawionej na „wnętrze”, będącej swoistą formą „ucieczki od świata”, a z drugiej strony „alienacja osoby” nastawionej „na zewnątrz” eliminująca świadomość własnego życia osobowego jednostki. „Przerwanie” związków między „działalnością wewnętrzną” a „działalnością zewnętrzną” prowadzi do „wewnętrznych konfliktów”, a także może spowodować „zubożenie” osobowej formy bytu ludzkiego. Osoba ludzka wyraża się w wewnętrznej aktywności, toteż przedmiotowe jej traktowanie skazane jest na niepowodzenie. Być osobą to współistnieć z innymi osobami. „Osobowa forma bytu ludzkiego domaga się komunikowania, wyraża się właśnie w nawiązywaniu kontaktów między jednostkami”¹. Życie osobowe jednostki realizuje się więc w konkret-

' Op. cit., s. 282.

nych warunkach społecznych, domaga się zatem zaangażowanej po-

mlawy.

Personalistyczna koncepcja człowieka powstała w kręgu chrześ-i ipińskiej myśli filozoficznej. Stąd też pogląd uznający transcendentny charakter osobowego bytu człowieka. Tak więc życie ludzkie czy też urzeczywistnianie się osoby ludzkiej w życiu społecznym jest określane istnieniem pewnych niewzruszonych wartości, których gwarancją jest Iłóg, a także jest współokreślane przez istnienie bytu czysto duchowego

Boga.

Personalistyczna koncepcja człowieka genetycznie i de facto nawiązuje w niektórych zakresach do arystotelesowskiego rozróżnienia istnienia człowieka w świecie jako przedmiotu oraz jako podmiotu. W przedstawionej jednakże koncepcji można zarejestrować co najmniej dwie nowe myśli, a mianowicie: zastosowanie pojęcia równowagi do analizy relacji Istota-Istnienie; uznanie za warunek sine qua non realizacji osobowej formy bytu ludzkiego interakcje społeczne z innymi jednostkami, które w swoim działaniu urzeczywistniają własny „byt osobowy”.

Niektóre myśli personalistycznej koncepcji człowieka mogą stanowić źródło twórczej inspiracji badawczej czy twórczej refleksji naukowej. Tak więc podniesienie dziecka w młodszym wieku szkolnym do rangi „Osoby” nadaje głęboko „humanistyczny wymiar” interakcjom nauczyciel-uczeń. Prowadzi to do uznania autonomiczności osoby dziecka, niezależnie od impulsów biologicznych i zewnętrznych. Realizacja tzw. „osobowej formy bytu” dziecka czy też tzw. podmiotowości urzeczywistniana jest w interakcjach z drugim człowiekiem, który jest podmiotem. Zofia Babska zjawisko to nazywa dwupodmiotowością interakcji.

Zagadnienie tzw. „podmiotowości” w pedagogice wczesnoszkolnej nie było przedmiotem poważniejszych badań i analiz naukowych. Problem ten jest bardzo istotny we współczesnej edukacji wczesnoszkolnej. W pracy bowiem pedagogicznej nauczyciela najbardziej rozpowszechnionym założeniem mniej lub bardziej uświadamianym jest tzw. zewnętrzne sterowanie czyli przedmiotowe traktowanie dziecka, co jest przeciwieństwem osobowej formy bytu ludzkiego czy też podmiotowego traktowania dziecka.

Wiele filozoficznych koncepcji człowieka zajmuje się w różnym zakresie zagadnieniem podmiotowości. Jedne koncepcje uznają pod-

61