60 (174)

sienie, zdolność działania i podejmowania decyzji, autorefleksja i świadomość własnej wartości, sprzeciw wobec nacisku ze strony grupy, radzenie sobie ze stresem i lękami, tolerancja na frustrację, zainteresowanie poznawaniem tego, co nieznane, motywacja do sensownego ustalania wszystkiego z innymi, kształtowania i zmieniania. Wyraźne staje się, iż zdolności te wyuczone zostają przede wszystkim w społecznych związkach i w wyniku własnego doświadczenia.

Niektóre z tych kompetencji człowiek posiada już od urodzenia, należy je dalej rozwijać i potrzebują one wsparcia, innych natomiast należy się dopiero nauczyć. Osiąga się to w pierwszej kolejności nie poprzez wiedzę, opierającą się na informacjach lecz w przestrzeni, gdzie możliwe jest eksperymentowanie, gdzie dzieci i młodzież stają się sami aktorami własnych procesów życiowych i doświadczeń. W realnych sytuacjach dnia codziennego dzieci mogą nie tylko określać swoje tempo rozwoju, lecz potrafią one również wybierać punkty ciężkości i tematy nauki zgodnie z indywidualnymi sytuacjami życiowymi.

Jeżeli człowiek już bardzo wcześnie doświadczył tego, że jest nie tylko bezradny wobec różnych sytuacji i w pewnym sensie skazany na nie, lecz że ma możliwość zadowalającego ich zmieniania, wtedy dopuszcza to zaufanie we własne osiągnięcia w dostosowywaniu się i przezwyciężaniu problemów. W obliczu tego wczesne doświadczenia bezradności i niemożliwości sterowania obciążających wydarzeń prowadzą raczej do zrezygnowanej postawy.

Najnowsze badania zakładają społeczne kompetencje niemowlęcia, które ma zdolność wpływania na swoje środowisko i dokonywania w nim zmian. To, czy dziecko zdobędzie doświadczenia kontroli i kompetencji prowadzące do sukcesów, zależy w dużej mierze od zachowania interakcyjnego osób, stanowiących punkt odniesienia w jego życiu. Jeśli matka przeoczy sygnały dziecka, albo też niewłaściwie je interpretuje, prowadzi to do rozczarowań i do niezbyt dobrze zrównoważonego interakcyjnego współdziałania. W zależności do temperamentu dziecka reaguje ono początkowo zwiększonym poziomem aktywności, potem wycofaniem się i unikami. Sekwencje interakcji skracają się, a okresy czasu, w jakich dziecko wycofuje się z wzajemnych kontaktów są coraz dłuższe. Jeżeli jednak osoby te w odpowiedni sposób reagują na działania dziecka, wtedy interakcje wydłużają się. W tym przypadku dziecko doświadcza tego, w jaki sposób może wpływać nu otuc/u|i|t »• je środowisko.

•    Jak powstają u mnie obrazy mojej osoby oraz poczucie kompetenc ji i własnej wartości?

Krystalizują się one przede wszystkim poprzez społeczną definicję, to znaczy dzieci robią coś i przyglądają się ojcu lub matce:, jaki jestem mamo? Co pokazuje mi twoja twarz, twoja postawa ciała, twoja minii ka?” Te spostrzeżenia nabierają konkretnej struktury i przybierają formę poczucia własnej wartości.

•    Jakie uczucia i wyobrażenia wykształcam w stosunku do siebie? Jak mogłem doświadczyć siebie w kontaktach z grupą odniesienia? Jak odzwierciedla się w tych ludziach to, kim jestem?

•    Czy czuję się bezradnie skazany na struktury, ludzi i sytuacje? Czy w trakcie mojego rozwoju otrzymywałem głównie przekazy tego rodzaju i doświadczyłem, że: „taki jaki jestem, nie jestem w porządku i nie potrafię niczego zdziałać”?

•    A może doświadczyłem tego, że dobrze jest być. Czy czuję się kompetentny, by coś zdziałać, zmienić i tworzyć? Czy wykształciłem przekonanie o kontroli?

W rodzinach wspierających rozwój kompetencji poczucie wartości poszczególnych członków rodziny jest bardzo wysokie, a komunikacja otwarta i bezpośrednia. Istnieją reguły, które znane są wszystkim, ale mają one elastyczny charakter i odpowiadają aktualnym potrzebom i sytuacjom. Kontakt na zewnątrz z innymi ludźmi jest określony przez pozytywną postawę.

Ocena własnej wartości może zmienić się w wyniku długotrwałego obciążenia, kryzysów i specyficznych sytuacji życiowych. Szczególnie wtedy, gdy minimalizują się możliwości współtworzenia życia. Ważne jest także, czy może zostać rozpoznana i wykorzystana przestrzeń możliwości alternatywnego kształtowania życia. Człowiek, który zdobył wielorakie doświadczenia poznając swoje możliwości, będzie szybciej i częściej szukał możliwości zmian i oddziaływania lub wsparcia, niż ktoś, kto może odwołać się do niewielkich zasobów.

Do osobistych zasobów człowieka należą również jego twórcze zdolności przetwarzania i fizyczna dyspozycja. Ale nie tylko osobiste zasoby takie jak poczucie własnej wartości, przekonanie o możliwości ste-

— 121 —