62 63

miotowość za swoisty atrybut człowieka czy też „przywilej” jednostki ludzkiej, drugie zaś za swoisty „ciężar”, wymagający zachowań tzw. obronnych. Istotna więc dla pedagogiki wczesnoszkolnej jest myśl personalistycznej koncepcji uznającej podmiotowość człowieka, podmiotowość dziecka czy też osobową formę bytu. Tak więc naturą dziecka, człowieka jest podmiotowość. Wyrazem tej podmiotowości jest aktywność własna, także twórcza. Warunki jej urzeczywistniania i rozwijania to rozległy i niezwykle trudny temat dociekań naukowych do podjęcia w ramach pedagogiki wczesnoszkolnej.

W połowie XX wieku duży rozgłos i znaczenie zdobył sobie nowy kierunek filozoficznego myślenia pod nazwą fenomenologia. Jego twórcą był filozof niemiecki Edmunt Husserl (1859-1938). Fenomenologia jest tzw. nauką autonomiczną i bezzałożeniową. Jest przede wszystkim swoistą filozofią poznania. Warto zauważyć, że podstawą filozoficzną współczesnej tzw. psychologii poznawczej w sensie poznawczym jest fenomenologia, zaś w sensie zachowań społecznych — niektóre odmiany egzystencjonalizmu.

Fenomenologiczny punkt widzenia w postawie naukowej nakazuje zwrócić się ku temu, co jest nam dane w doświadczeniu i to w sposób bezpośredni, naoczny. Doświadczenie człowieka jest jednak uwikłane w jego osobistych doznaniach. Dopiero „świadomość czysta” eliminu- j jąca osobiste doświadczenia pozwala na rzeczywiste poznanie. Tak więc rzeczywiste poznanie jest możliwe przy wykorzystaniu tzw. redukcji fenomenologicznej. Oczyszczenie świadomości za pomocą redukcji fenomenologicznej prowadzi do poznania tego, co dane, co jawiące się

—    czyli fenomenu, np. fenomenu barwy (istotnym jest, że każda barwa jest rozciągła). Akty świadomości odznaczają się intencjonalnością, < a więc są skierowane na coś znajdującego się poza fenomenem. To, na co są skierowane jest nam dane, a nie wytworzone przez świadomość, j Różnica między doświadczeniem empirycznym a fenomenologicznym sprowadza się w istocie rzeczy do tego, że w pierwszym dochodzimy zwykle do uogólnień na drodze indukcyjnej, natomiast w drugim

—    momenty istotne poznawanych obiektów można wykryć nawet w jednorazowym doświadczeniu. W doświadczeniu fenomenologicznym dane są nie tylko istotne właściwości obiektów, ale również związki istotne zachodzące między nimi.

Fenomenologiczna koncepcja człowieka, sformułowana między innymi przez Romana Ingardena (1893-1970), ujmuje w kategoriach

l/.w. równowagi relację Istota-Egzystencja Człowieka. Istotą czy naturą i /lowieka jest wytwarzanie obiektów prawdziwie ludzkich, będących ,itrybutem człowieka. Są nimi zaś Dobro i Piękno. Egzystencja człowieka jest „na służbie” wytworzonych i realizowanych zarazem wartości, l ak więc sens życia upatruje fenomenologiczna koncepcja człowieka w działalności twórczej i swoistym „obcowaniu” wśród dzieł przez niego wytworzonych. Rozważmy bardziej szczegółowo fenomenologiczną relację Człowiek-Świat, a także istotę natury ludzkiej.

Aktywność człowieka wyraża się w trzech formach: poznawania lego, co prawdziwe; czynienie dobra; kształtowania piękna. Człowiek jest cząstką przyrody i w zasadzie nie może wyjść poza jej granice — rodzi się i umiera. „Poczyna tedy żyć ponad stan swoich sił i swoją naturę przyrodzoną, tworzy sobie nowy świat, nową rzeczywistość dookoła siebie i w sobie samym. Tworzy świat kultury i nadaje mu aspekt człowieczeństwa”^{1 2}. Tworzy dzieła sztuki, a także historię samego siebie i ludzkości. Siła twórcza człowieka jest jednak ograniczona. Nie może zrealizować swojego świata, funkcjonującego autonomicznie. ..Wywołać może w przyrodzie jedynie zmiany niezbędne do zjawiskowej obecności dzieł i charakterów specyficznie ludzkich, ale niewystarczające do egzystencji autonomicznej”'’. Twory kultury są cieniem rzeczywistości. Są to twory czysto intencjonalne. Jest to tylko pozór istnienia. Istnieją one na podłożu rzeczy i procesów przyrodniczego świata, przystosowanych przez człowieka. Nie mają mocy niezależnej od człowieka. Przedmioty jednak wytworzone przez człowieka oddziałują na niego i głęboko nieraz modyfikują jego życie. „Warunkują one jego specyficznie ludzkie istnienie”³. Człowiek jest niejako zmuszony do życia na podłożu Przyrody, lecz dzięki swej szczególnej istocie musi ciągle przekraczać jej granice, ale nigdy nie może w pełni zaspokoić swej wewnętrznej potrzeby bycia człowiekiem. Ma świadomość ograniczonych możliwości bycia w pełni człowiekiem w relacji do tzw. „podłoża przyrodniczego”. Ma tylko dwie możliwości swoistego „triumfu” nad przyrodą: poznanie przyrody w jej własnej istocie; twórcza aktywność, umożliwiająca realizację wartości Dobra i Piękna, przejawiających się

63

1

' R. Ingarden Książeczka o człowieku. Warszawa 1987, Wydawnictwo Literackie,

s. 15.

2

Op. cit., s. 16.

3

^J Op. cit., s. 17.