62

jak i mówienie pozostają w ścisłym związku z gnozją wzrokową. Wyobrażenia wzrokowe desy gnatów, czy sytuacji, wraz z innymi wyobrażeniami (np. słuchowymi, dotykowymi, węchowymi) są narzędziami myślenia wyobrażeniowego, a zapewne w jakimś stopniu także myślenia językowego. Prawdopodobnie nasze myśli i nasze wypowiedzi poprzedzone są wyobrażeniami tego, o czym zamierzamy mówić, a wyobrażenia wzrokowe odgrywają tu rolę zasadniczą. Analiza i synteza wzrokowa uczestniczą poza tym w wykształcaniu się orientacji w przestrzeni.

Okolica styku ciemieniowo-skroniowo-potylicz-nego znajduje się na pograniczu reprezentacji trzech głównych analizatorów: wzrokowego, słuchowego i dotyku. Wykazuje ona szczególne właściwości anatomiczne, dlatego też przypuszcza się, że jest ona źródłem (siedliskiem) skojarzeń intermodalnych (tzn. skojarzeń między tymi trzema analizatorami) warunkujących możliwość posługiwania się znakami języka, czyli wyrazami. Prawdopodobnie funkcja tej okolicy lewej półkuli polega na selekcji wyrazów (zwłaszcza nazw) ze względu na ich znaczenie. Od czynności tej okolicy zależna jest także umiejętność w posługiwaniu się konstrukcjami logiczno-gramatycznymi (czyli systemem syntaktycznym języka), umiejętność pisania, czytania, rachowania oraz orientacja w przestrzeni.

Orientacja w przestrzeni jest orientacją w przestrzeni aktualnej i wyobrażalnej *. Jest to orientacja w odległościach między rzeczami i w kierunkach ruchów, będąca z kolei podstawą umiejętności wykonywania czynności ruchowych. Jest to także rozumienie stosunków między częścią a całością. Jest w końcu umiejętnością wyobrażania siebie („widzenia siebie”) i innych rzeczy w przestrzeni. Podstawą kształtowania się u dziecka orientacji w przestrzeni jest znajomość

⁹ Wyrazy „przestrzeń” i „czas” mogą mieć różne znaczenie zależnie od aspektu, w jakim są rozpatrywane, a mianowicie: 1) przestrzeń (także czas) kosmiczna (uniwersalna), niemożliwa do poznania w pełni przez człowieka, częściowo można ją poznać z opisów dokonywanych na podstawie badań naukowych czy doświadczeń innych ludzi; 2) aktualna, czyli nasze obecne przeżycia, 3) wyobrażalna — będąca wspomnieniami naszych doświadczeń.

schematu własnego ciała i własnych możliwości ruchowych. Znajomość schematu własnego ciała, a wraz z nią i orientacja w przestrzeni kształtują się powoli, począwszy od pierwszych miesięcy do około 11 roku życia, co uwidacznia się w rysunkach dziecka. W nabywaniu znajomości schematu własnego ciała, czyli somatognozji, pomocne jest wykształcenie się ręki dominującej (lateralizacji) oraz znajomości strony lewej i prawej. Orientacja w rozmieszczeniu rzeczy w stosunku do własnego ciała wyrabia się na podstawie doświadczeń przede wszystkim ruchowych, wzrokowych i dotykowych. Z czasem dziecko uczy się rozpoznawać te stosunki również między przedmiotami.

Orientacja w przestrzeni jest funkcją okolicy potyliczno--ciemieniowcj prawej (zwłaszcza dolno-ciemieniowej i przed-nio-potylicznej), aczkolwiek istnieją poglądy, że zaangażowane są obie półkule. Pole 39 i 40 stanowią „okolice nakładania się” korowych części analizatora skórno-kinestetycz-nego i wzrokowego. Orientacja w przestrzeni jest więc zależna od gnozji wzrokowej i somestetycznej, a częściowo także i od czynności błędnika. Orientacja w stosunkach przestrzennych ma duże znaczenie nie tylko w wykonywaniu ruchów zamierzonych, czyli praksji przestrzennej, w operacjach liczbowych czy w różnicowaniu znaków liczb, ale także w myśleniu abstrakcyjnym przy operacjach logiczno-gramatycznych. Orientacja w układzie przestrzennym elementów jest jednocześnie orientacją w stosunkach zachodzących między wyrazami w zdaniu, wyrażanych za pomocą konstrukcji składniowych. Przy zaburzeniach orientacji przestrzennej mogą występować trudności w rozumieniu mowy. Nieznajomość form językowych wyrażających przestrzenną organizację czynności upośledza myślenie językowe.

Orientacja w przestrzeni wiąże się ściśle z orientacją w czasie, ponieważ każde zjawisko pozostaje względem innych zjawisk w określonych stosunkach przestrzennych i czasowych. Orientacja w czasie jest umiejętnością lokalizowania zjawisk w czasie, rozróżniania ich kolejności, umiejętnością łączenia elementów w większe struktury z zachowaniem ich kolejności. Stosunki przestrzenne i czasowe znalazły swoje