img942 (3)

w języku podobną rolę jak inwersja szyku i pozostaje w ścisłym związku z aktualnym rozczłonkowaniem wypowiedzi” (Laskowski 1978: 16), czyli podziałem na temat i remat. Tematem nazwiemy to, o czym się mówi w zdaniu, r e m a t e m natomiast to, co nowego nadawca komunikuje o temacie.

Podziału tego dokonuje mówiący, który w zależności od własnej woli wyróżnia, czyli akcentuje logicznie (rematyzuje) dowolną część wypowiadanego przez siebie zdania. Nadawca ma do dyspozycji różne środki manifestowania swojej woli. Wykładnikami dokonanego przezeń podziału może być:

1.    szyk, czyli kolejność występowania poszczególnych wyrazów,

2.    zastosowanie leksykalnych (głównie partykułowych) rematyzatorów typu to, tylko, przecież,

3.    intonacja, czyli manipulowanie wysokością tonu.

Najczęściej w tekstach mówionych obserwujemy współwystępowanie wyżej wymienionych czynników. Nadawca wyróżnia określone człony zdania, jednocześnie stosując intonację i np. leksykalne wykładniki rematyzacji, por.:

To Jan zjadł jabłko.

To jabłko zjadł Jan.

Akcent zdaniowy jest więc zjawiskiem z pogranicza różnych dyscyplin językoznawczych i tylko po części zależy od zjawisk stricte fonetycznychi W języku polskim można zaobserwować trzy podstawowe kontury intonacyjne, czyli trzy typy zmian tonu podstawowego, który dalej w skrócie będą oznaczał symbolem Fo. Zmiany te zostały scharakteryzowane przez odniesienie do naturalnego, maksymalnie nienacechowanego przebiegu tonu podstawowego Fo. Za taki przyjmuje się intonację „zdania twierdzącego, nie zawierającego żadnych specjalnych wyróżnień. Taki neutralny kontur rozpoczyna sią w okolicach średniej wysokości, ma zwykle kierunek rosnący i szybko osiągi względnie wysoką wartość, następnie linia Fo łagodnie opada lub utrzymuje sią na mniej więcej stałym poziomie. W ostatnim wyrazie, począwszy od sylaby akcentowanej, następuje silny spadek Fo. Za wysoki wzrost (spadek) przyjmują zmianę wynoszącą co najmniej około pół oktawy” (Sawicka 1995: 184).

Analizując kierunek i rodzaj zmian wysokości Fo na ostatnim wyrazie frazy, a ściślej porównując wysokość sylaby akcentowanej ostatniego wyrazu z wysokością sylab poakcentowych, wyróżnimy:

1. Wyraźny spadek Fo, który nosi nazwę kadencji lub intonacji twierdzącej. Kontur tego typu charakterystyczny jest dla zakończonych wypowiedzi niepytajnych, pytań o uzupełnienie, por.:

Jaś czyta książkę.

Chcesz kawę czy herbatę?

2. Silny wzrost Fo rozpoczynający się na akcentowanej sylabie ostatniego wyrazu to antykadencja lub intonacja pytaj na. Jest ona chara-klerystyczna dla pytań o rozstrzygnięcie lub dla wypowiedzi urwanych, por.:

Czy będę w domu?

Jedziesz do Krakowa?

3. Brak zmiany kierunku Fo nazywamy progrediencją. Intonacja lego typu charakteryzuje się zarówno brakiem silnego wzrostu, jak i spadku wysokości tonu podstawowego w obrębie ostatniego wyrazu. Zdaniem I. Sawickiej (1995: 184) „granice między słabymi zmianami wysokości a progrediencją są trudne do określenia. Z punktu widzenia funkcji, zmiany niższe niż około cztery półtony możemy uznać za brak zmiany.

Zdania twierdzące wymawiane w izolacji lub w dialogu charakteryzuje w języku polskim wyraźna kadencja. W tekście ciągłym, na przykład w czytaniu, wewnątrz akapitu, kadencja może być znacznie osłabiona lub może wystąpić intonacja progredientna, zwłaszcza gdy nie następuje przerwa w fonacji. Frazy, których wygłosy nie pokrywają się z końcem zdania, często mają intonację progredientną.”

Zwróćmy w tym miejscu uwagę na fakt, że intonacja jest niezwykle istotnym zjawiskiem z funkcjonalnego punktu widzenia. W wielu wypadkach ona właśnie jest jedynym wykładnikiem treści wypowiedzeń, gdyż sygnalizuje opozycję modalności pytajnej względem asercji (twierdzenia), por.:

Jaś jest w domu. — asercja

Jaś jest w domu ? — pytanie

Obserwacja cytowanych wyżej wypowiedzi prowadzi do wniosku, że antykadencja przekształca twierdzenie w pytanie o rozstrzygnięcie. I. Sawicka (1995: 186) zauważa także sytuację odwrotną. „Kadencja może bowiem przekształcać zdanie z morfologicznym wykładnikiem pytania w twierdzenie, por.:

Chcesz kawę czy herbatę? = Co chcesz?

ale: Chcesz kawę czy herbatę? = Czy chcesz jeden z tych napojów?.”

Na temat intonacji szerzej zob. M. Steffen-Batogowa (1966), L. Du-k.cwicz (1975, 1976, 1977, 1978, 1982, 1995: 81—83), zob. też I. Sawicka (1995: 184—188).

Akcent wyrazowy, czyli wyróżnienie sylaby jest zjawiskiem fonetycznym sensu stricto. Nie jest to cecha inherentna, wypływająca z wewnętrznych właściwości jakiejś sylaby. O tym, że jakaś sylaba jest akcentowana, a co za lym