66

5. Odmiana czasowników

5.1. Kategorie fleksyjne czasowników

Zasób kategorii fleksyjnych czasowników pozostaje w ścisłym związku z ich rolą w języku. Czasowniki jako część mowy zdefiniowaliśmy jako klasę leksemów, których naczelną funkcją językową jest funkcja ośrodka zdania, czyli członu wyznaczającego podstawowy schemat strukturalny zdania. Funkcja ta jest ściśle związana ze strukturą znaczeniową wypowiedzi, której centrum stanowi czasownik o odpowiednim znaczeniu; dzięki tym znaczeniom nadawca tworzy i przekazuje odbiorcy komunikaty

0    stanach i akcjach osób, przedmiotów, faktów, tj. ich istnieniu, cechach

1    wzajemnych stosunkach, a więc o zdarzeniach zachodzących w świecie realnym lub pomyślanym. Informacje o stanach, procesach, czynnościach i działaniach uczestników tych zdarzeń mają sens, jeśli zawierają takie dodatkowe składniki, jak usytuowanie ich przez nadawcę w czasie, wyrażenie ich stosunku do rzeczywistości, informację o tym, czy nadawca lub odbiorca są ich wyróżnionymi uczestnikami. Regularny, a przez to ekonomiczny sposób wprowadzania tych składników dokonuje się za pośrednictwem odpowiednich kategorii fleksyjnych czasowników. Ponadto czasownik -ośrodek konstrukcyjny zdania - musi mieć możliwości sygnalizowania związków formalnoskładniowych z innymi członami zdania. Do tych celów są również wykorzystywane pewne kategorie fleksyjne.

Do kategorii fleksyjnych o podstawie znaczeniowej należą czas, tryb i osoba, kategoriami o funkcji składniowej są zaś liczba i rodzaj. Tradycja gramatyczna wymienia jeszcze jedną kategorię czasownika - kategorię strony o funkcji semantyczno-składniowej, która w wielu językach wyrażana jest morfologicznie, Jednakże w polszczyźnle brak podstaw, aby ją uznać za kategorie fleksyjną (por. niżej, „Słowotwórstwo”, s, 195-196, „Składnia”, s. 329-331). Czasownikom właściwa jest jeszcze jedna kategoria gramatyczna o podstawie semantycznej - aspekt. Nie jest to kategoria fleksyjną, wywiera jednak istotny wpływ na odmianę czasowników, dlatego scharakteryzujemy ją w pierwszej kolejności.

5.1.1. Kategoria aspektu

Kategoria aspektu obejmuje wszystkie polskie czasowniki i dzieli je na dwa wielkie zbiory - czasowniki niedokonane i dokonane. Ma więc charakter słownikowy: wartość aspektową czasownika przyswajamy sobie wraz z danym czasownikiem. Różnica między tymi dwoma wartościami aspektu polega na informowaniu o dwu różnych sposobach widzenia sytuacji, których centrum stanowi znaczenie czasownika. Czasowniki niedokonane informują' o widzeniu danej sytuacji w trakcie jej trwania lub przebiegu, niezależnie od umieszczenia jej w czasie. Np. w zdaniu Marek spał / śpi / będzie spać godzinę nadawca relacjonuje stan Marka tak, jukby go obserwował w czasie (w obrębie tej godziny), w którym trwu. Podobnie jest z sytuacjami opisującymi działania, np. Janek pisał / pisze I będzie pisał list. Natomiast czasowniki dokonane informują o widzeniu danej sytuacji z punktu czasowego późniejszego niż jej trwanie, por. zdania opisujące zdarzenia podobne do poprzednich: Janek przespał / prześpi godzinę, Janek napisał / napisze list - nadawca relacjonuje stan lub działanie Janka, jakby je obserwował z momentu czasowego, kiedy jut przestały mieć miejsce, choćby ten moment sąsiadował z nimi bezpośrednio, por. Właśnie w tej chwili napisałem ten list.

Wartość aspektu czasowników jest pochodną ich znaczeń. Czasowniki nazywające stany przedmiotów, np. SPAĆ, MARTWIĆ SIĘ, CHCIEĆ, ZNAJDOWAĆ SIĘ, MIEĆ, WAŻYĆ 'mieć ciężar*, oraz czasowniki nazywąjące akcje nieprowadzące do celowych zmian, np. DRGAĆ, PADAĆ 'o opadzie atmosferycznym’, MARZNĄĆ, ŚWIECIĆ, IŚĆ, MÓWIĆ, mają aspekt niedokonany. Natomiast czasowniki nazywające nagłe zmiany' sytuacji, np. SPOTKAĆ, PRZERAZIĆ SIĘ, UJRZEĆ, ZAKŁUĆ, mają aspekt dokonany, Od niedokonanych można tworzyć czasowniki dokonane (z reguły z użyciem przedrostka), a od dokonanych niedokonane (z reguły przez zmianę przyrostka tematycznego), ale formant wnosi do derywatu treści zmieniające