43

2. Odmiana rzeczowników

2.1. Kategorie fleksyjne rzeczowników

Wspomnieliśmy wyżej, że rzeczowniki mają dwie kategorie fleksyjne: odmieniają się przez przypadki i liczby. Zanim scharakteryzujemy ich funkcje językowe, musimy poświęcić nieco uwagi innej kategorii gramatycznej, która nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika, lecz ma ogromny wpływ na jego użycie językowe, a w konsekwencji też na jego odmianę. Tą kategorią jest kategoria rodzaju gramatycznego.

2.1.1. Rodzaj gramatyczny rzeczowników

Rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje. Odpowiednia wartość tej kategorii jest każdemu leksemowi rzeczownikowemu z góry przypisana; użytkownik polszczyzny musi ją sobie przyswoić wraz z danym rzeczownikiem, ma więc ona charakter słownikowy. Służy w pierwszym rzędzie do sygnalizowania istnienia związków składniowych rzeczownika z przymiotnikiem, liczebnikiem i pewnymi formami czasownika, którym poszczególne rzeczowniki narzucają odpowiednie końcówki rodzajowe. Jest to możliwe dlatego, że kategoria rodzaju gramatycznego jest dla tamtych części mowy kategorią fleksyjną; por. ten duży chłopiec t kot / stół (*sanie) stał II to duie dziecko i okno (*sanie) stało H ta duża książka l młodzież stała - ci duzi chłopcy I państwo stali U te duże koty / stoły / dzieci / okna I książki / sanie stały, (widzę) tego dużego chłopca l kota U ten duży stół H to duże okno // tę dużą książkę - tych dużych chłopców / państwa II te duże koty / stoły I okna / książki hanie. Z tego punktu widzenia kategoria rodzaju rzeczownika jest kategorią selektywną, bo dzięki niej rzeczownik wybiera

odpowiednią formę leksemu podrzędnego, odmieniającego się przez rodzaje. Powyższe przykłady związków składniowych dają też podstawę do ustalenia poszczególnych wartości rodzaju rzeczowników. Jeśli porównamy formy przymiotników TEN i DUŻY oraz formy czasownika STAĆ przy różnych rzeczownikach w M lp i Im, uzyskamy trzy typowe wartości rodzaju: męski (rm), nijaki (rn) i żeński (rż), oraz jedną nietypową, bo skojarzoną z kategorią liczby (por. niżej) - pluralia tantum; jeśli uwzględnimy jeszcze połączenia z formami czasownika WIDZIEĆ (tj. B Ip i lm), rodzaj męski rozpadnie się na trzy podrodzaje: osobowy, żywotny i nieżywotny, a pluralia tantum na dwa: osobowy i nieosobowy. Ostatecznie uzyskamy siedem wartości rodzaju rzeczowników: męskie osobowe, np. CHŁOPIEC, męskie żywotne, np. KOT, męskie nieżywotne, np. STÓŁ, nijakie, np. OKNO, żeńskie, np. KSIĄŻKA, pluralia tantum osobowe, np. (ci) PAŃSTWO, i nieosobowe, np. SANIE.

Chociaż nazwy wartości rodzaju gramatycznego nawiązują do nazw okres łających płeć ludzi i zwierząt, czyli do tzw. rodzaju naturalnego, nic można ich identyfikować. Wprawdzie rzeczowniki nazywające mężczyzn i samców są przeważnie rodzaju męskiego, a rzeczowniki nazywające kobiety i samice - rodzaju żeńskiego, zdarzają się odstępstwa, np. ten chłop : ta (ten) chłopina : to chłopisko, ta baba : ten babsztyl, ta dziewczyna : to dziewczę, to dziecko I cielę : ten dzieciak / cielak. Rodzaj gramatyczny rzeczowników nazywających przedmioty martwe nie ma oczywiście żadnej motywacji, por. ten stół - ta ławka - to krzesło. Jedynie w wypadku niezbyt licznych rzeczowników tzw. dwurodzajowych i bezrodzajowych ich łącz-liwość jest zdeterminowana rodzajem naturalnym; do pierwszych należą np. FAJTŁAPA, SŁUGA, por. ten sługa przyszedł H ta sługa przyszła; do drugich zaliczamy tzw. zaimki osobowe JA, TY, por. ja przyszedłem H ja przyszłam,

Rodzaj gramatyczny rzeczowników jest dla ich odmiany istotny w tym sensie, że narzuca odpowiedni kształt paradygmatu formalnego: decyduje o odrębnym zestawie końcówek i regularnych synkretyzmach, pełni więc funkcję klasyfikującą rzeczowniki na klasy fleksyjne (por. niżej, s. 96).

2.1.2. Kategoria przypadka

Kategoria przypadka jest podstawową kategorią fleksyjną rzeczowników. Ma ona charakter składniowy: służy do sygnalizowania związków składniowych rzeczownika z czasownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, innym rzeczownikiem, przyimkiem lub - z rzadka - przysłówkiem. Mecha-