60

3. Odmiana przymiotników

3.1. Kategorie fleksyjne przymiotników

Definiując przymiotniki jako część mowy, stwierdziliśmy, że występują one w związkach składniowych akomodowanych, ale same nie rządzą formą swojego nadrzędnika, którym z reguły jest rzeczownik. To właśnie rzeczownik narzuca przymiotnikowi wartości trzech kategorii gramatycznych: rodzaju, jaki posiada jako jednostka słownikowa, wartości przypadka i liczby, w jakich sam występuje. Przymiotniki, aby sprostać tym wymaganiom, odmieniają się przez te trzy kategorie. Przypomnijmy, że powyższe własności składniowe i fleksyjne mają nie tylko tradycyjne przymiotniki, ale także leksemy zaliczane dawniej do liczebników (tzw. liczebniki porządkowe, wielorakie, wielokrotne i mnożne), zaimków przymiotnych i form czasowników (tzw. imiesłowy przymiotnikowe).

Odmiana przez trzy kategorie z kilkoma wartościami powoduje, że paradygmat funkcjonalny przymiotnika jest mocno rozbudowany. Jednak realizujący go paradygmat formalny zawiera liczne synkretyzmy, tak że liczba różnych fonologicznie form wynosi tylko 10-12, zależnie od typu odmiany. Identyczność formalna obejmuje przede wszystkim wykładniki wartości rodzaju gramatycznego. Największe zróżnicowanie występuje w B lp z formą męskożywotną (mż), wymaganą przez rzeczowniki męskie osobowe i żywotne, por. {widzę) wielkiego pana, psa, z formą męsko-nleżywotną (mnież), wymaganą przez rzeczowniki męskie nieżywotne, np. (widzę) wielki stół, z formą nijaką (n) przy rzeczownikach nijakich, np, (widzę) wielkie okno, i formą żeńską (ż) przy rzeczownikach żeńskich, np. wielką głowę. Natomiast w M i W Ip występują trzy formy: męska (m), np. wielki pan, pies, stół, nijaka, np. wielkie okno, i żeńska, np.

wielka głowa, a w M, B 1 W Im - tylko dwie formy: męskoosobowa (moi) przy rzeczownikach męskich osobowych i osobowych pluraliach tantum, np. wielcy panowie, państwo, oraz forma niemęskoosobowa (niemos) przy pozostałych rzeczownikach, np. wielkie psy, stoły, okna, głowy, drzwi.

Dalsze synkretyzmy obejmują formy rodzajów łącznie z formami przypadków. Najszerszy zasięg ma identyczność form M = W, obejmująca wszystkie przymiotniki we wszystkich rodzajach i liczbach. Ponadto w D, C, N i Mc lm jest zawsze jedna forma dla wszystkich rodzajów, przy czym Mc ~ D; formy D, C, N, Mc lp są wspólne dla rodzaju męskiego i nijakiego, przy czym N = Mc (= C lm). W rodzaju męskożywotnym B lp ■ D lp, a w męskonieżywotnym i nijakim B lp = M lp. W rodzaju żeńskim D lp = C lp = Mc lp oraz B lp = N lp. W rodzaju męskoosobowym B lm ■ D lm, a w rodzaju niemęskoosobowym B lm = M lm.

3.2. Typy i wzorce odmiany przymiotników

S

\

\

\

Podział przymiotników na odpowiednie typy odmiany uzyskujemy, stosując kolejno coraz bardziej szczegółowe kryteria klasyfikacyjne. Są nimi:

(a)    niezerowa : zerowa końcówka M lp m,

(b)    temat z obocznościami, tj. alternujący : temat bez oboczności, tj. niealternujący,

(c)    postać końcówki M lp m w klasie „niezerowej” i M lp n w klasie

„zerowej”,

(d)    postać końcówki M lm mos.

W efekcie uzyskujemy dziewięć typów odmiany, które zresztą nie różnią się zbytnio od siebie:

1.    typ dobry, który:

(a)    końcówka niezerowa,

(b)    temat alternujący,

(c)    M lp m -y,

(d)    M lm mos -y:

2.    typ piękny, głuchy:

(a)    końcówka niezerowa,

(b)    temat alternujący,

(c)    M lp m -y,

(d)    M lm mos •/;