66

nie kawałkiem materiału, zazwyczaj różnokolorowym, mogącym posiadać emblematy ciał niebieskich, narzędzi, figur geometrycz. nych itd. Nie sposób jednak przecenić znaczenia poczucia tożsamości i dumy narodowej, jakie utożsamia się ze sztandarem. Racjonal-ności relacyjnej nabiera ów kawałek materiału dzięki miejscu, jakie ząjmąje w świadomości człowieka, jako symbol pewnej wspólnoty, niepodległości czy tradycji⁶⁴. Paradoksalnie, racjonalność relacyjna symboli czy mitów (przy ich irracjonalności substancjalnej) może być wykorzystywana świadomie przez podmioty wpływu do osiągnięcia określonego stanu rzeczywistości społecznej - przywiązania do istotnych wartości, gotowości do poświęceń, ukształtowania pożądanych postaw. Tym samym symbole i mity nabierąją racjonalności substancjalnej, oczywiście nie jako element poznania czy świadomości, lecz jako instrument, który można wykorzystać w sposób funkcjonalny dla całego społeczeństwa lub tylko zgodnie z celami nadawców przekazu socjotechnicznego.

Warto w tym miejscu przywołać koncepcję D.O. Searsa wskazującą na źródła określonych postaw i zachowań politycznych tkwiące w bezrefleksyjnym nabywaniu symbolicznych ideologii⁶⁵. Postawy polityczne odzwierciedlają głęboko zakorzenione i silnie odczuwane symboliczne związki oraz determinują percepcję rzeczywistości. Symboliczne ideologie są silnie nacechowane afektywnie, upraszcząją poznanie świata i oczywiście czynią je ir-1 racjonalnym. Nabywane są we wczesnym dzieciństwie lubi wnioskowane z wcześniej nabytych przekonań, lecz wpływąją na I sposób interpretacji i rozumienia zjawisk bieżących, także w I sposób niekorzystny dla danej jednostki. Osobiste interesy i pra-1 gmatyzm nie są w tym momencie istotne. Uwarunkowanie przez I symboliczne ideologie jest oczywiście sprzeczne z jednym z podstawowych założeń teorii racjonalnego wyboru, mówiącego iż podstawową motywacją działań i decyzji człowieka jest maksymalizacja własnego interesu.

⁶⁴    Szerzej: P. Pawelczyk, op. cit„ s. 9,

⁶⁵    Omówienie za: J. Mandrosz, Czynniki ograniczające racjonalność poglądów I i zachowań politycznych, w: K. Skarżyńska (red.), Psychologia polityczna, Poznań 1999, s. 141-143.

3. Racjonalne determinanty postaw

Podkreślałem w dotychczasowych rozważaniach, iż odwoływanie się do ludzkich emocji znacznie łatwiej skłania jednostki do przyjmowania postaw i zachowań niezgodnych z ich własnymi interesami. Starałem się także wykazać pierwotną irracjonalność ludzkiej natury i obecność emocji u podstaw większości naszych postaw i zachowań. Stwierdzenie to stoi w opozycji wobec teorii racjonalnego wyboru. Zakłada ona, że wyboru dokonują racjonalne jednostki, których preferencje są trwałe i kompletne, oraz że kierąją się pobudkami egoistycznymi w tym sensie, iż sugerują się interesem własnymi i dążą do maksymalizacji użyteczności⁵⁶.

Możliwości skutecznego racjonalnego oddziaływania socjotechnicznego na postawy polityczne systemu sterowanego są dość ograniczone, przede wszystkim z tych samych względów, dzięki którym czynniki pozaracjonalne kształtowania postaw są tak efektywne. Człowiek jest istotą wtórnie racjonalną, stąd odwoływanie się do rozumowych przesłanek jego postaw politycznych zawsze może narazić się na krytykę, wskazującą że przed intelektualną nastąpiła emocjonalna kwalifikacja informacji. Wówczas można by jednak mówić o oddziaływaniu na systemy sterowane za pomocą czynników racjonalnych, nawet jeśli ich odbiór tego charakteru nie posiada. Jednak taki kompromis zwolenników teorii racjonalnego wyboru raczej nie zadowoli.

Charakteryzując możliwości wywierania wpływu na system sterowany za pomocą przesłanek racjonalnych, trzeba przede wszystkim odnieść się do podstawowych założeń teorii racjonalnego wyboru. Można je sprowadzić do kilku punktów:

Po pierwsze, zgodnie z tezą indywidualizmu metodologicznego jednostki dokonują wyboru samodzielnie.

^u Szerzej: R. Drozdowski, Regulatory decyzji wyborczych. Przyczynek do teorii zachowań wyborczych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny zeszyt 2 z 1997, s. 127-147; J. Raciborski, Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństw polskiego w latach 1989-1995, Warszawa 1997, s. 19-24; J. Mandrosz, op. ot, T. Tyszka, Analiza decyzyjna i psychologia decyzji, Warszawa 1986; Z.J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Warszawa - Kraków 1998.

129