68

Na przykład brak możliwości dokonywania słuchowej analizy i syntezy mowy powoduje zaburzenia nie tylko w rozumieniu mowy, ale także w przypominaniu sobie i odtwarzaniu wyrazów, w czytaniu i pisaniu. Zaburzenia złożonych czynności psychicznych mogą się z czasem zmniejszać lub nawet zupełnie cofnąć, ponieważ układy czynnościowe realizujące je mogą ulegać przebudowie. Na zasadzie samoregulacji na miejsce wypadniętej czynności włącza się inna, która jest w stanie ją zastąpić całkowicie lub przynajmniej częściowo.

Niektórzy badacze dużą rolę w regulacji czynności mowy przypisują połączeniom korowo-podkorowym, a przede wszystkim korowo-wzgórzowym. Funkcje trzech obszarów mowy (przedni —ruchowy, tylny—czuciowy, dodatkowy — ruchowy) są według nich koordynowane przez wzgórze (thalamus) przy udziale dróg korowo-wzgórzowych i wzgórzowo-koro-wych (Penfield i Roberts, 1959). Jak wiadomo, wzgórze pośredniczy w dostarczaniu impulsów z narządów zmysłowych i z zakończeń czuciowych do kory mózgowej oraz do układu pozapiramidowego, a przede wszystkim do prążkowi i gałki bladej.

Nadawanie mowy jest zespołem czynności polegających na przekształcaniu spostrzeżeń, wyobrażeń, procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe. Ruchy mowne wykonywane są pod podwójną kontrolą sygnalizacji zwrotnej. Pierwszą są impulsy proprioceptywne pochodzące od mięśni narządów mownych, i odbierane przez okolicę kine-stetyczną. Drugą kontrolę stanowią impulsy słuchowe, pochodzące z wytwarzanych dźwięków i docierające do okolicy słuchowej. Nadawanie mowy jest zespołem czynności, w którym uczestniczą zarówno przednie jak i tylne części obszaru mowy. Przypuszcza się, że są one zróżnicowane pod względem funkcjonalnym w sposób następujący:

1. Treściowy aspekt procesu tworzenia wypowiedzi, obejmujący aktualizację poszczególnych wyrazów oraz powstawanie programu wypowiedzi w mowie wewnętrznej zależy od struktur płata czołowego, znajdujących się ku przodowi od okolicy Broca.

2.    Selekcja wyrazów ze względu na ich znaczenie i łączenie ich według reguł obowiązujących w danym języku zależne są od pogranicza ciemieniowo-skroniowo-potylicznego.

3.    Aktualizacja słuchowych śladów wyrazów, niezbędnych do selekcji wyrazów, a także analiza i synteza słuchowej sygnalizacji dośrodkowej, powstającej w czasie nadawania mowy — zależne są od okolicy skroniowej.

4.    Organizacja czynności nadawania mowy w czasie, tzn. łączenie głosek w wyrazy i wyrazów w' zdania, zgodnie z regułami gramatycznymi, czyli wzorce ruchowe słów i schematy zdań są funkcją dolnej części okolicy przedruchowej (okolicy Broca).

5.    Analiza i synteza doznań somestetycznych dochodzących z narządów artykulacyjnych, a więc także analiza i synteza ułożeń narządów mownych, niezbędna do realizacji poszczególnych głosek, tzn. wzorce czuciowe głosek są zapewne funkcją dolnej części okolicy zaśrodkowej.

6.    Rola dodatkowego pola ruchowego nie jest jeszcze znana.

Odbiór mowy polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków mowy oraz na powiązaniu ich z określoną treścią. Sens każdego wyrazu w zdaniu uzależniony jest od pozostałych wyrazów zdania, czyli od kontekstu. Rozumienie zdania wymaga zatrzymania w pamięci znaczenia wyrazów usłyszanych i ciągłego uściślania go w miarę odbierania wyrazów następnych. Percepcja mowy odbywa się przy udziale złożonego układu funkcjonalnego, w którym uczestniczą:

1)    słyszalność dźwięków mowy;

2)    umiejętność różnicowania głosek danego języka, czyli umiejętność dokonywania analizy i syntezy elementów zawierających cechy dystynktywne i delimitacyjne; umiejętność ta, zwana słuchem fonematycznym, jest funkcją ośrodka Wernickego, znajdującego się w okolicy górnego zawoju skroniowego;

3)    pamięć słuchowa werbalna, czyli zdolność zatrzymywania w pamięci ciągu wyrazów połączonych związkami logiczno-gramatycznymi, a takie zdolność różnicowania wy-

69