6

WSTĘP

giom. A jeśli chce stworzyć okolice [zamieszkałe] i pustynne, miejsca cieniste i chłodne w czas upalny, przedstawi je — jak. również miejsca ciepłe w chłodną pogodę. Jeżeli chce dolin, jeżeli pragnie wysokich szczytów górskich, odsłaniających wielką przestrzeń, jeśli chce za nimi ujrzeć widnokrąg morza — jest tutaj panem; podobnie [ma się rzecz], jeśli chce z niskich dolin ujrzeć wysokie góry lub z wysokich gór niskie doliny i wybrzeża. I zaprawdę [nad wszystkim], cokolwiek istnieje we wszechświecie jako byt istotny, jako rzecz dostrzegalna czy jako wyobrażenie, on panuje nad tym wpierw myślą, a później rękami, które są tak doskonałe, żo w tym samym czasie, w jednym spojrzeniu tworzą opartą na proporcjach harmonię, jaką [posiadają] przedmioty rzeczywiste®.

Leonardo przyznawał artyście prawo dokonywania wyboru wśród zjawisk natury dla zbudowania syntezy i oddania sytuacji typowych, prawo do tworzenia na wzór natury nowych sytuacji, zgodnych jednak z jej prawami.

Poprzez studium natury, poprzez doświadczenie Leonardo da Vinei dążył w swej sztuce do syntezy. Jest to całkowicie nowa zasada budowy obrazu. Metoda bowiem poprzedników Leonarda polegała głównie na zestawianiu i dodawaniu elementów, natomiast podstawą koncepcji Leonarda była organiczność kompozycji obrazu polegająca na konieczności każdego elementu dla oddania i uwypuklenia głównej myśli obrazu i na ich podporządkowaniu tej myśli. Stąd Leonardo kładł główny nacisk przede wszystkim na koncepcję i szkic kompozycyjny obraza i uważał je za istotę twórczości malarza.

Wychodząc z perspektywy matematycznej, lecz podkreślając równocześnie konieczność perspektywy barwnej i powietrznej, Leonardo wskazywał jako na właściwą, drogę dla malarstwa na syntezę koloru i formy. IMałego też Leonardo pódl* reala,! tak silnio rolę cienia w malarstwie i zwalczał obowiązującą doi ychczas w malarstwie florenckim zasadę twardego, rozgraniczającego konturu. iMa, Leonarda, kontur «jest natury linii ma tema,tycznej, gdyż koniec jednego koloru jest poc/ii|tlileni koloru im lego [...] kontur jest niewidoczny®. Dlatego też Leonardo w swym Traktacie o malarstwie zalecał malarzom, by nie malowali swych portretów w pełnym świetle, gdyż zmierzch i światło poprzez chmury nadają miękkość postaciom.

W swych rozwiązaniach teoretycznych Leonardo poświęcał wiele uwagi pejzażowi. Podczas gdy współcześni przyznawali pejzażowi najwyżej prawo tła dla postaci ludzkiej i negowali wartość obserwacji przyrody, pierwszym datowanym dziełem Leonarda jest rysunek przedstawiający krajobraz górski. W Traktacie o malarstwie Leonardo postulował wszechstronność zainteresowań artystycznych: «Lecz nam, wiedzącym, że malarstwo obejmuje i zawiera w sobie wszystkie rzeczy, które stwarza natura i których dokonywa przypadkowa działalność ludzka, słowem to, co daje się ująć oczyma, złym zdaje się mistrzem ten, który robi dobrze tylko jedną postać. Czyż nie widzisz, ile i jakich czynów dokonali ludzie? Nie widzisz tylu różnych zwierząt, tak samo drzew i roślin, i kwiatów, rozmaitości miejsc, górzystych i płaskich, źródeł, rzek, miast, budynków publicznych i prywatnych, narzędzi zdatnych do użytku ludzkiego, różnych szat i ozdób, i sztuk? Wszystkie te przedmioty powinny służyć jednako do działalności i dobrego użytku tego, którego chcesz zwać dobrym malarzem®.

Mimo że Leonardo od wczesnej młodości prowadził notatki obejmujące ogromny zakres jego zainteresowań i prac badawczych i mimo żo zamierzał zamknąć swój dorobek naukowy w pewne całości, jak traktat o malarstwie, traktat o anatomii ciała ludzkiego, rozpruwa o budowie oka itp., nie zdążył ująó swych materiałów w jednolity, zamknięty system teoretyczny.

O ile chodzi o zagadnienie malarstwa, któro nas szczególnie interesuje, pierwszą próbą, zebrania wypowiedzi Leonarda na ten temat jest rękopis pochodzący z XVI w., noszący tytuł Libro di Pittura di M. Leonardo da Vinci, Pittore e Scultore Fiorentino. Autorem tej kompilacji, znajdującej się obecnie w Watykanie, jest prawdopodobnie Francesco Melzi, uczeń i przyjaciel Leonarda, któremu Leonardo zapisał testamentem

XIII