6

I4(ł

ków leksykalnych z początkowego wyimka omawianego poprzednio fragmentu:

Niedostrzegalne gromy uczyniły z burzy widowisko samotne, podobne do róży, której płatki spadają jak nieboskłon czasu -

Do objaśnienia wybieram następujące relacje:

A.    podobieństwo między widowiskiem burzy a różą, której płatki spadają;

B.    związek między nieboskłonem a czasem, ustanowiony w wyrażeniu nieboskłon czasu;

C.    porównanie: [róży] płatki spadają jak nieboskłon czasu.

Ad A. Poszukując motywacji i potwierdzeń dla związku między widowiskiem burzy a różą o spadających płatkach wybieram jako konteksty porównawcze następujące wyrażenia i zdania z poezji Baczyńskiego:

(I, 389) róża nocy

(II, 51) róża świata, której płatki przejrzyste jak stronice czasu (I, 289) niebo krwawe, do róży podobne (I, 139) niebo [...] było różą deszczu rozkwitającą w krąg (I, 222) kwiat nieba (It, 72) obłoków rozchylający się kwiat (U, 64) płatki nocy rozwijały się szumiąc jak spalony kwiat    j

(I, 245) [po burzy:] niebo się po płatku rozwija z krwi barw i blade stoi w dole

i na górze łuną, a przez nie ożywione białe kwiaty suną [..,] i tabuny widowisk    ,

niosą przez sklepienia    ,

(I, 213) niebo, co podobne do białej jabłoni rozkwitającej, z wolna ciche pióro roni    1

w misę 2iemi

We wszystkich tych wybranych przykładowo fragmentach zachodzi połączenie dwóch niezależnych zazwyczaj sfer znaczeniowych, do których przynależą oba interesujące mnie tutaj motywy słowne. Jedną z tych sfer współtworzy motyw rozchylającej się róży, rozkwitłego kwiatu, a także meto-nimiczny ich odpowiednik: rozwijające się czy opadające płatki, należy tu także motyw rozkwitającej, osypującej się jabłoni. Drugą sferę, do której wchodzi widowisko burzy, wypełnia seria zjawisk rozgrywających się na firmamencie; najczęstszym leksykalnym komponentem tej serii jest roz-    (

maicie dookreślane niebo, a poza nim: świat, noc,    obłoki, deszcz. W poezji    j

Baczyńskiego fenomena te dość często objawiają    się zmysłom w postaci    1

kosmicznego kwiatu, przede wszystkim — róży.    Przez stałe i na różne

sposoby dokonywane łączenie róży ze słowami    oznaczającymi zjawiska    |

przestworzy nabiera ona znaczenia przestrzennej formy tych zjawisk, przy czym nie zastygła doskonałość tej formy, ale jej zdolność do przemienności,    1

rozwijania się i rozpraszania zdają się szczególnie zajmować wyobraźnię poety, przejętego widowiskowością niebieskich zdarzeń. Omawiane wyrażenia    '

wskazują na stabilizację w obrębie jego poezji nowej normy leksykalnej ¹⁰

¹⁰ Nie sugeruję oczywiście bezwzględnej literackiej odkrywczości takich połączeń, a jedynie ich niepospolitość na tle ogólnego obyczaju językowego. Bardzo bliski Baczyńskiemu jest np. obraz z Wiosny {Sanatorium pod klepsydrą) B. Schulza:

łączliwości, przy czym tylko w pewnej mierze wyzyskują utarte koleiny frazeologiczne. Takim odpowiadającym nawykom frazeologicznym łącznikiem okazuje się barwa: purpurowej róży i krwawego lub płomienistego burzowego nieba, oraz białej róży i nieba obłocznego, przejrzystego, chłodnego. W pewnych użyciach więź znaczeniową zapewnia motyw opadania: opadające płatki kwiatu i padający z nieba deszcz czy prószący śnieg. Jednak w większości przypadków poezja Baczyńskiego samodzielnie tworzy podstawy semantycznej łączliwości między obiema sferami, uporczywie obstając przy ich związku, motywując go rozwiniętym kontekstem obrazowym, a także dokonując wymian ich atrybutów i właściwości, co prowadzi do takich wyrażeń jak np. płatki nocy, niebo się po płatku rozwija itp,

Ad B. Dla objaśnienia związku między nieboskłonem a czasem biorę pod uwagę następujące konteksty porównawcze:

(Zt. 17) huczy czas nad nami

(I, 455) czasu skorupa płynąc górą śpiewa

(1, 298) a dołem płyną trumny i posłania, a górą czas

(I, 86) krążę po niebie płynącym w czas

Przykłady te dowodzą, że w poezjach Baczyńskiego ustala się wyobrażenie czasu unoszącego się nad ziemią i ludźmi podobnie jak niebo. Do tego wyobrażenia odwołuje się również metafora nieboskłon czasu, która odczytywana bezk on tekstowo nie określa dość wyraźnie, jaka właściwość czasu pozwala łączyć go z nieboskłonerrtj^ ^{2 1}

1

- niebo - to góra powietrza - wciąż jeszcze kwitnie, kwitnie (...] lepiej czekać aż zakwitnie w nieba górze kwiat ten późny, [...] kwiat - grająca w listopadzie wiatrów róża...

(A. Trzebiński, zamiast rozmowy)

2

niebo, jak ogromna, stokrotna, szafirowa róża, rozdmuchana do dna, ukazałoby olśniewające sedno [...]

Pokrewne ujęcia można spotkać u rówieśników Baczyńskiego, zwłaszcza u Gajcego:

powietrza mszał niech się odemknie jak róża (T. Gajcy, Schodząc)

obłoków dzwon nad domem moim powietrzem jak różą niebieską kołysał (T. Gajcy, Misterium niedzielne: Intermedium)

nad ogrodem zaś niebieska róża stała wciąż z powietrza

(T. Gajcy, Misterium niedzielne: Intermedium)

ześlij na nasze głowy zmęczone, jak deszcz niebieskich róż: święte nieruchome niedziele, noce długie — dni krótkie (W. Bojarski, Modlitwa o kaniej wojny)