384,385

jego początki znane są jedynie fragmentarycznie. Rozwinął się w w. XVII, a w w. XVIII należał do najbardziej charakterystycznych gatunków poetyckich {Pukiel porwany Pope’a, La Pucelle d’Orleans Voltaire’a, Monachomachia i Myszeida Krasickiego, Organy Węgierskiego i Sprzeczki Jasińskiego — oto najbardziej znane przykłady).

Poemat heroikomiczny jak każda parodia opiera się na zamierzonej sprzeczności między naśladowaną formą i wpisywaną w nią treścią. Przejmuje patetyczny styl narracji eposu, „przyzwyczajony” jak gdyby do opiewania heroicznych czynów, i łączy go z błahym tematem, takim jak np. wojna myszy i kotów czy też bijatyki skłóconych mnichów. W wyniku takiego zestawienia powstaje konflikt pomiędzy kształtem (stylistycznym, kompozycyjno-fabularnym itd.) a charakterem przedstawionego świata. Konflikt „wysokiej” formy i „niskiej” treści prowadzi do efektu komicznego. W konflikcie tym krzyżują się dwa procesy: uwzniośłenie poprzez patetyczny styl zjawisk błahych i śmiesznych oraz ośmieszenie i degradacja poprzez te zjawiska owego stylu. Odbywa się tu więc równocześnie swoista, bo w istocie żartobliwa heroizacja „niskiego” tematu i deheroizacja „wysokiej” formy. Rozwój poematu he-roikomicznego w w. XVIII wiąże się zapewne z kryzysem tradycyjnego eposu. Była to jedna z form przezwyciężenia jego skostniałych schematów i skonwencjonalizowanych ujęć. Jednakże wraz z wygaśnięciem eposu musiał zakończyć literacki żywot także i poemat heroikomiczny.

Z gatunków epiki wierszowanej wymienić jeszcze trzeba poemat epicki. Ma on pewne związki z eposem. Opiera się na fabule, choć niezbyt rozbudowanej. W przeciwieństwie do eposu nie obfituje w epizody, skupiając się raczej na głównym nurcie fabuły. Narrator zachowuje w poemacie epickim dosyć duży obiektywizm, na czoło wysuwa opowiadane zdarzenia, ograniczając do minimum swoje wystąpienia bezpośrednie. Najbardziej charakterystycznym przykładem poematu epickiego w naszej literaturze jest Grażyna Mickiewicza.

Obok poematu epickiego, fabularnego istnieją także różnorodne formy poematu bezfabularnego. Może to być poemat opisowy, którego tematem są najczęściej zjawiska przyrody (np. Georgiki Wergiliusza, Ogrody DeLille’a, Sofiówka Trembeckiego, Ziemiaństwo Koźmiana), wywodzący się z poezji antycznej i rozwijany głównie w epoce pseudokla-sycyzmu; może to być także poemat dydaktyczny, którego antycznym pierwowzorem jest utwór poety greckiego Hezjoda Prace i dnie

Hi.

VII p.n.e.); wymienić również należy poemat filozoficzny lp, Lukrecjusza De rerum natura, w. I p.n.e.), który jest gatunkiem

pogranicza poezji i traktatu filozoficznego.

D. Gatunki mieszane

l)o gatunków mieszanych zaliczamy takie, które, zachowując w swo-|r| budowie podstawowe właściwości epiki, opierają się jednocześnie fln elementach innych rodzajów literackich. Mogą to hyc zatem zarówno jrilunki epicko-dramatyczne, jak i epicko-liryczne. Krzyżowanie się /ogólnych rodzajów literackich towarzyszy stale rozwojowi lite-Mlury od momentu, w którym owe rodzaje uległy wyodrębnieniu, jednał dopiero epoka romantyczna przyniosła szczególne nasilenie tego pro-(chu Romantycy z pełną świadomością zacierali granice dzielące rodzaje lltri ickie, tworząc dzieła, w których ulegały przemieszaniu, przenikały |)ę nawzajem elementy najróżnorodniejsze. Dążyli oni do pełni ekspresji, Ole <ig raniczonej przez wymagania poszczególnych rodzajów. W imię |y« li dążeń prowadzili walkę z zasadami poetyki klasycystycznej, które In aly przestrzeganie ścisłych rozgraniczeń pomiędzy rodzajami i ga-jjlkami literackimi.

fltrcli i

W epoce romantycznej powstał szereg nowych gatunków, które dziedzinie stylu i kompozycji opierały się na składnikach wszystkich rodzajów literackich. W zakresie utworów wykazujących przewagę li epickich należy wymienić dwa ukształtowane wówczas gatunki: i wieść poetycką i poemat dygresyjny. Obydwa powstały ze skrzyżowania elementów epickich i lirycznych.

Twórcą powieści poetyckiej jest Walter Scott. Do mistrzostwa Hfaro wadził ten gatunek Byron, w którego twórczości był on formą )/t /ogólnie uprzywilejowaną. Utwory angielskiego romantyka, takie jak Marit/rz. Giaur, Narzeczona z Abydos, Więzień Chillonu, wywarły ogromny W| dvw na całą współczesną mu literaturę europejską, w tym także polską. X polskich powieści poetyckich należy wymienić Marię Malczewskiego, Kum.oda Wallenroda Mickiewicza oraz Araba, Mnicha, Żmiję, Tjtmbra I Inne utwory Słowackiego. Wszystkie one wiążą się niewątpliwie z wpływami poezji byronowskiej. Powieść poetycka była gatunkiem zespolonym nierozerwalnie z poetyką romantyczną, jej żywot nie był zbyt długi: hi liylek romantyzmu stanowił jednocześnie granicę rozwoju tego ga-

/my* teorii literatury

385